Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Қабылбек Ақпан төңкерісін басқа да қазақ жастары сияқты зор қуанышпен қарсы алып, алғашқы күннен саяси жұмыстарға белсене араласты. 1917 жылдың наурыз-тамыз айларында Қорағаты (Үйтал) болыстық атқару комитетінің хатшысы болып, тапсырған міндеттерді тыңғылықты орындайды. Сол жылдың мамыр айында Меркіде Тұрар Рысқұловпен бірге «Бұқара» (Қазақ жастарының революциялық одағы – автор) ұйымын құрысып, уездегі революцияшыл қазақ жастарының басын қосу жолында қызмет атқарды. Бұл ұйым саяси тұрақсыздық жайлаған өтпелі кезеңде қарапайым көшпелі халықтың саяси құқықтары мен әлеуметтік жағдайын қорғауды мақсат етті. Тұрар жетекшілік жасаған ұйымға 30-дан аса қазақ, қырғыз, сондай-ақ демократиялық көңіл күйдегі орыс жастары кіреді.
«Бұқара» ұйымының сол жылдары Түркістан мен Қазақстан аумағында құрылған дәл осындай саяси бағыттағы одақтардан айырмашылығы – одақ бағдарламасы мен жарғысы бар, күрес жолы анық саяси ұйым болды. Бағдарлама мен жарғыдан ұйым мүшелерінің Ақпан төңкерісінің сипаты мен мән-мағынасын, саяси тұрақсыздығы мен әлеуметтік қайшылығын айқын түсінгенін аңғаруға болады. Орыс отаршылары мен жергілікті бай-манаптардың кедей халыққа қарсы іс-әрекетін сынай келе, еңбекші бұқараның мұң-мұқтажын, талап-тілегін қорғайтынын білдіре отырып, ұйым мүшелері өз қызметтерінің басты мақсаты ретінде: «Уақытша үкіметтің жергілікті комитеттері мен орыс кулактарының озбырлығына қарсы күрес» жолын таңдап алғандарын ашық мәлімдейді. Ұйым мүшелері 1917 жылдың жазында Ресейдегі революциялық бағыттағы саяси партиялардың ұлт мәселесі бойынша қабылдаған бағдарламаларымен мұқият таныса келе, қазақ және басқа да түркі тілдес халықтар үшін ең тиімдісі большевиктердің саяси ұстанымдары деп тауып, Әулиеата мен Ташкенттегі аз санды большевиктік ұйымдармен, жаңадан құрыла бастаған жұмысшы, солдат және шаруа кеңестерімен байланыс жасауға әрекеттенеді. Бір сөзбен айтқанда, «Бұқара» ұйымы Қ.Сарымолдаев үшін алғашқы саяси мектеп болды.
Ол 1917 жылы 2-5 тамыз аралығында Ташкент қаласында Түркістан өлкесін мекендеген қазақ және қырғыз халықтарының алғашқы жиналысына қатысады. Мұхамеджан Тынышбаев төрағалық еткен жиында Ресейдегі саяси жағдай, Орынборда өткен жалпықазақ съезіне көзқарас, Түркістанды басқару мәселесі, жер, су, қоныстанушылар мәселесі, оқу-ағарту, халық соты, әйел және тағы да басқа 18 ірі мәселе қаралады. Түркістан өлкесіндегі «қазақ пен қырғыздардың іс-әрекеттерін үйлестіріп, оны бір ізге түсіруді жүзеге асыру мақсатында Түркістан өлкелік Қазақ-қырғыз орталық кеңесі атты қоғамдық-саяси ұйым құру туралы шешім қабылданды.
Қ.Сарымолдаев 1918 жылдың сәуір-тамыз айларында Әулиеата уездік атқару комитетінің мүшесі болып сайланып, эсерлер партиясының құрамында әрекет етті. Сол жылдың 20 тамызында РК(б)П қатарына қабылданып, алғашқы күннен бастап Түркістан республикасындағы партиялық ұйымдастыру және үгіт-насихат жұмыстарына белсене араласты. Т.Рысқұловпен бірге Әулиета уезіндегі аштыққа қарсы күрес шараларын ұйымдастыру жолында көзге түскен ол Түркістан республикасы кеңестерінің VI съезіне қатысып, Түркістан Орталық Атқару комитетіне, артынан Түрікатком шешімімен Түркістан Азық-түлік халық комиссариаты коллегиясына мүше болып сайланды. Осы қызметтерді атқара жүріп, Қабылбек Ташкенттегі кеңес өкіметі басшыларының басын жалмаған «Осипов бүлігін» басуға қатысады.
Түркістан АКСР кеңестерінің төтенше VII съезінде Т.Рысқұлов Түрікатком президиумы төрағасының орынбасары және ТКП ІІ конференциясының шешімімен құрылған Мұсылман бюросының төрағасы болып сайланады. Тағы да Түрікатком мүшесі болып сайланған Қ.Сарымолдаев сәуір айының басында Түрікатком жанындағы Аштықпен күресетін орталық комиссияның төрағасы қызметін қабылдап алып, тамыз айына дейін республикадағы аштықты ауыздықтауға басшылық жасайды.
1919 жылдың маусымында Қ.Сарымолдаев Қызыл армияның ерікті бөлімін ұйымдастырушы ретінде әскери қызметке ауысады. Бірақ тамыз айында бұл қызметтен босатылып, ТКП Әулиеата уездік-қалалық комитетінің және Әулиеата уездік-қалалық Мұсылман бюросының төрағасы болып сайланды. ТКП Орталық комитеті жанындағы Мұсылман бюросының Әулиеата уезіндегі өкілетті өкілі қызметін қоса атқарады. Осы жылдың қазанында Әулиеата уездік атқару комитетінің төрағасы болып сайланды. Ол осы қызметті атқарып жүрген уақытында атаман Анненковтың «Азап вагонынан» қалт-құлт етіп аман қалып, ақтардың Омбыдағы лагерінен әупірімдеп қашып шыққан С.Сейфуллин Әулиеатаға келген кезі туралы «Тар жол, тайғақ кешуде» былай деп жазады:
«...Исполкомның төрағасы Қабылбек Сармолдаұлы отырған бөлмесіне кірдік. Тесіле қараймын. Алдында үстеліне қарсы отырған бір-екі орыспен сөйлесіп отыр. Біз кейінірек тұрған орындыққа отырдық. Исполкомның төрағасы Сармолдаұлының аузына, бетіне қадалып, сөздерін қадала тыңдап отырмын. Орыстар ақша бөлімдерінің басқарушылары тәрізді, әлі ұмытқам жоқ. Орыс қызметкерлер жұрттан ақша алып, ақша беру ретін қалай тәртіпке қою жөнін сұрап отырды. Сармолдаұлы кәдімгідей ақыл, жөн айтып отырды. Бір түрлі сүйініп кеттім. Жап-жас жігіт, қазақ большевик, уездік исполкомның бастығы! Кәдімгідей жөн айтып, әмір айтып отыр. Бұл уездің совет үкіметінің ең басында отырған қазақ большевиктерін менің ең бірінші көрген кісім. Бұған едәуір қуандым». Одан әрі Қ.Сарымолдаевтың өзіне бірден сенім білдіріп, көрсеткен ыстық ықыласын, Әулиеатадағы Мұсбюроның жұмысына қал деп қаулы шығарып, өзін үгіттегенін, Әулиеата жігіттерінің жасаған сый-құрметін ризашылық сезіммен еске алады. Сонымен қатар ол басқарған «үкіметтің» Ақмолаға дейін бару үшін қолына мандат ұстатып, астына ат мінгізгенін және қалтасына ақша салып, жолға керек-жарағын қамдап бергенін жазады. Мұның барлығы Қ.Сарымолдаевтың қазақ жігіттеріне тән азаматтығын, тұлғалық қасиеттерін аша түседі.
Ол 1920 жылдың ақпан-қазан айларында Әулиеата уездік революциялық комитетінің төрағасы, ТКП Әулиеата уездік-қалалық комитетінің мүшесі қызметтерін атқарады. Қай қызметті атқарса да тыңғылықты ісімен көзге түскен Қ.Сарымолдаев ТКП Сырдария губерниялық комитетінің үгіт-насихат бөлімінің меңгерушісі және Түркістан АКСР Ішкі істер халық комиссариаты коллегиясының мүшесі ретінде еңбек етті. Бірақ Т.Рысқұлов отставкаға кеткен соң эмиссарлық орган – Түріккомиссияның қолдауымен билік басына келген жаңа топ Т.Рысқұлов басқарған Мұсбюроның мүшелерін, сондай-ақ Қ.Сарымолдаевты да қуғындай бастайды. Осыған байланысты ол сол кезеңдегі ел астанасы Орынбор қаласына қызмет ауыстырып, Қазақ АКСР Ішкі істер халық комиссарының орынбасары, басқару бөлімінің меңгерушісі әрі Коллегиясының мүшесі, сондай-ақ Түрікаткомның Қазақ АКСР ОАК жанындағы өкілетті өкілінің орынбасары қызметтерін атқарады. Осы қызметтерді атқара жүріп, Қазақ АКСР-індегі әкімшілік аппараты жұмысының жақсаруына атсалысты.
1922 жылы 12 қаңтардағы РК(б)П Қыробкомы Президиумының шешімі бойынша Қ.Сарымолдаев Ашыққандарға көмектесетін орталық комиссияның Ақмола және Семей губернияларындағы төтенше өкілетті өкілі ретінде іссапарға жіберілген Ә.Әлібековтің көмекшісі ретінде бекітіледі. Түркістан АКСР-індегі аштыққа қарсы күресте үлкен қайрат көрсеткен Қ.Сарымолдаевтың 1921-1923 жылдары Қазақстанда болған алапат ашаршылықты ауыздықтауға байланысты атқарған жұмыстары да арнайы зерттеуді қажет етеді. Ол Орынбор қаласында 1922 жылдың күзіне дейін жұмыс істеді.
1922 жылы қыркүйекте шаруашылығы ақсап жатқан Түркістан Халық комиссарлар кеңесінің төрағасы қызметіне Т.Рысқұлов тағайындалғаннан кейін, көп ұзамай Қ.Сарымолдаев Жетісу облыстық әскери-революциялық комитетінің төрағасы болып тағайындалды. Жетісу облысында жаңа экономикалық саясатты жүзеге асыру үшін орасан зор көлемде ұйымдастыру жұмыстарын жүргізді. Кеңес өкіметінің билігін Жетісу облысының қазақтары тек 1921 жылдың жазынан бастап сезіне бастаған болатын. Осы жылдың соңында Түркістан республикасы басшылығының нақты іс-шараларының нәтижесінде, Жетісу облысының уездерінде алғаш рет кедейлер комитеттері құрыла бастады. 1921 жылғы Жетісудағы жер-су реформасы өз мақсатына толық жете алмаса да, қазақ халқының кеңес өкіметіне деген сенімін оятты. Кеңес өкіметінің кедейлердің балаларын тегін оқыту жолындағы бастамасы аясында 1922 жылы кейбір қазақ ауылдарында мектептер ашыла бастады. Ол Жетісу облыстық әскери революциялық комитетінің төрағасы болған уақытта барлық уезд орталықтарында кедей балаларына арналған мектеп-интернаттар ұйымдастырылды.
Жетісу облысын басқаруда іскерлігімен көзге түскен Қ.Сарымолдаев 1923 жылы 12 тамызда Сырдария облыстық атқару комитетінің төрағасы қызметіне тағайындалып, ТКП облыстық комитеті атқару бюросының мүшесі болып сайланды. 1924 жылы 11 наурызда оның үстінен партиялық-қылмыстық іс қозғалып, тергеу жұмыстары аяқталғанша барлық қызметінен уақытша босатылды. Ал 1924 жылы Хорезм республикасы Жұмысшы-шаруа инспекциясы халық комиссарының орынбасары қызметін атқарып, Хиуа қаласына тұрақтады. Осы қызметте жүріп, Жөнейт ханның бандасын талқандау операциясына қатысты.
1924 жылдың күзінде Түркістан АКСР-інде ұлттық-территориялық межелеу саясаты жүргізіліп, Сырдария және Жетісу облыстары Қазақ АКСР-і құрамына қосылғаннан кейін Қ.Сарымолдаев Қазақ АКСР-інің Өзбек КСР-індегі өкілетті өкілі ретінде Ташкентте қалды.
1925 жылы 27 наурызда РК(б)П Қырғыз (қазақ) өлкелік комитетінің бюросы РК(б)П Орталық комитетінің қаулысын орындай отырып, хатшылықтың барлық мүшесін Қырөлкеком хатшылары деп есептеу туралы қаулы қабылдады. Қаулыға сәйкес В.Нанейшвили – бірінші хатшы, С.Қожанов – екінші хатшы, Н.Ежов үшінші хатшы болып бекітілді. 1925 жылдың 15-19 сәуірінде Ақмешіт қаласында өткен Қазақ АКСР кеңестерінің V съезінен кейін Қазақстанда билігі күшейе түскен С.Қожанов В.Нанейшвили 1925 жылдың жазында Мәскеуге кеткеннен кейін толықтай билік жүргізе бастады. Атап айтқанда, С.Қожанов шілде-қыркүйек айларында Қазөлкекомның бірінші хатшысының міндетін атқарды. Дәл осы кезеңде, 1925 жылғы 16 тамызда өткен Қазөлкеком хатшылығының мәжілісінде «жолдас Сарымолдаев туралы» мәселе қаралып, Қ.Сарымолдаевқа Қазөлкекомның қаулысына бағынбағаны үшін сөгіс жариялап, оның тез арада Қазөлкеком қарауына келуін ұсынған шешім шығарды. Бірақ қайтпас қайсарлығы мен бірбеткейлігі бір басына жететін Қ.Сарымолдаев С.Қожанов Қазақстаннан кеткенге дейін Қазөлкеком қарауына келе қоймады.
1925 жылы 1 қарашада Қ.Сарымолдаев сол кезеңдегі Қазақстанның астанасы Қызылорда қаласына келіп, Қазақ АКСР Халық шаруашылығының орталық кеңесі президиумының мүшесі ретінде қызметке кірісті. БК(б)П Қазөлкекомы бюросының мәжілісінде «жолдас Сарымолдаевты Өлкелік комитет аппаратында пайдалану туралы» мәселе қаралғанымен, оны бұдан былай да шаруашылық жұмыстарға пайдалану туралы шешім қабылданды. Ол Қазақ су шаруашылығы басқармасының бастығы қызметіне тағайындалып, бұл лауазымда ерекше еңбек сіңірді. Қазақ жерлерін суландыру мен Шардара су қоймасын салу бағытында орасан зор ұйымдастыру жұмыстарын жүргізді. Қазақ ОАК президиумы мәжілісінің шешімімен Қазақ АКСР Халық шаруашылығы орталық кеңесінің төрағасы болып тағайындалды. Қазақстандағы өнеркәсіпті дамыту бағытында көптеген идеяны баспасөз бетінде тұрақты насихаттай отырып, мақта және кендір шаруашылығын, ұсақ қолөнер мен кен орындарын дамытуға көп күш салды.
1928 жылдың 2 мамырынан 1931 жылдың 25 қыркүйегіне дейін Қазақ АКСР Мемлекеттік жоспарлау комиссиясы төрағасының орынбасары қызметін атқарды. Орынбасар деген аты болмаса, іс жүзінде осы үш жарым жылдан астам уақыт ішінде ол төраға қызметін үнемі атқарушы ретінде басшылық жасады. Қазақ Халық комисарлар кеңесі жанындағы Отырықшыландыру жөніндегі республикалық комитеттің мүшесі болып сайланып, қыруар жұмыс атқарғанын, Қазақстандағы бесжылдықтың жоспарлары мен электрлендіру, аудандастыру және аудан орталықтары құрылысы, тұрғын үй құрылысы жұмыстарын жүзеге асыруда оның ерекше үлесі бар екенін айта кеткен ләзім.
Сонымен қатар Қ.Сарымолдаев Бақылау комиссиясы бюросының шешімімен БК(б)П Қазөлкекомының Гурьев округіндегі бай шаруашылықтарын тәркілеу бойынша өкілетті өкілі болып тағайындалса, кейін Орал округіндегі өкілетті өкілі ретінде қызметке кірісті. Оның осы бағытта атқарған қызметі де арнайы зерттеуді қажет етеді. Біздің қолымызда оның бұл бағытта атқарған жұмыстарына қатысты құжаттар болмағандықтан, тек қана атап өтуді дұрыс деп есептейміз. Сондай-ақ БК(б)П Қазөлкекомының Бақылау комиссиясы Қ.Сарымолдаевты Орал округтік атқару комитетінің төрағасы қызметіне ұсынды. Бірақ көп ұзамай бұл ұсыныс қайта қаралып, шешімнің күші жойылды.
Қ.Сарымолдаев Қазақ АКСР Жер-су халық комиссариатының жанындағы Көшпелі қазақтарды отырықшыландыру жөніндегі комитеттің, кейіннен Қазақ АКСР ХКК жанындағы Отырықшыландыру жөніндегі комитеттің, Еңбек халық комиссариатының жанындағы Өндірісті жергіліктендіру (қазақтандыру) жөніндегі ведомствоаралық комитеттің мүшесі ретінде де қызметтер атқарды.
Оның Қазақ АКСР-інде атқарған ең ірі әрі қиын қызметі – Қазақ АКСР Жер-су халық комиссары болған кезеңі. Қазөлкеком хатшылығының шешімі бойынша Қ.Сарымолдаев Қазақ АКСР Мемлекеттік жоспарлау комиссиясы төрағасының орынбасары қызметінен босатылып, Қазақ АКСР Жер-су халық комиссары болып тағайындалды. Бұл шешім Қазақ ОАК Коммунистік фракциясының ұсынысы бойынша қаралып, Қазаткомда мақұлданды. Қазақ халқының тең жарымын жайпаған алапат аштық уақытында мал басын сақтап қалу және өсіру, азық-түлік алмастырғыштарын даярлау, егін егу және оны жинау науқандарын жүргізуді басқару оның маңдайына жазылған екен. Солақай саясаттың құрбаны болған халықтың қырылып жатқанын өз көзімен көре жүріп елге қызмет етуден өткен ауыр қасірет болмас, сірә.
1918-1919 жылдары Түркістан Республикасында болған алапат ашаршылықты ауыздықтап, жергілікті халықты аштықтан құтқаруға ерен еңбек сіңірген Қ.Сарымолдаев халықты аман алып қалудың бірден-бір жолы – ауыл шаруашылығын қалпына келтіру, ұжымдастыру кезінде қырылған мал санын біртіндеп көбейту, егіс көлемін қайта қалпына келтіру екенін жоғарғы басшылыққа ашық жеткізіп, жасаған баяндамалары мен мерзімді басылым беттерінде жариялаған мақалаларында ашық білдірді.
Қ.Сарымолдаев Қазақ АКСР Жер-су халық комиссары қызметін атқарған кезеңде кейіннен ірі қоғам және мемлекет қайраткерлеріне айналған А.Нүсіпбеков, Н.Өмірзақов, М.Бейсебаев сияқты қазақ жастарына ағалық қамқорлық жасады.
1933 жылдың 22 тамызынан 1934 жылдың 12 тамызына дейін Қабылбек Сарымолдаев Қазақстанда аштықтың зардаптарын жою кезеңіндегі аса жауапты уақытта Шығыс Қазақстан облыстық атқару комитетінің төрағасы қызметін атқарды. Осы қызметте жүріп, сол кездегі облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы М.Стакунмен тіл табыса алмады. Облыстың өндіріс орындарындағы шаруашылық жұмыстарында кеткен қателіктерге обком басшысы облыстық атқару комитетінің төрағасын кінәлады. Ал Қ.Сарымолдаев болса, өз кезегінде бұл қателіктердің шығу төркініне үңілді. Бұл тартыстың ақыры – 1934 жылдың 1 шілдесінен бастап 1,5 айлық еңбек демалысына шыққан Қ.Сарымолдаевты М.Стакунның ешкіммен келіспей қызметінен сырттай алып тастауымен аяқталды. Бұл шешім БК(б)П Қазөлкекомы бюросының тарапынан мақұлданып, Қ.Сарымолдаев «кеңестерге өте әлсіз басшылық жасағаны үшін, астық жинау науқанын ұйымдастыру және өткізу ісінде большевиктік жұмыстың болмағаны үшін» партиялық жүйе бойынша қатаң сөгіс беріле отырып қызметінен босатылып, төменгі қызметке ығыстырылды. Сонымен қатар облыстағы тиісті жұмыстарды дұрыс атқара алмаған М.Стакунның өзі де қызметінен алынды.
БК(б)П Қазөлкекомы мінезді Қабылбекті Торғай аудандық атқару комитетінің төрағасы қызметіне жіберді. Ол бұл қызметті 1934 жылдың 23 қазанынан 1936 жылдың 29 наурызына дейін атқарып, ауданның шаруашылығын көтеруге бар күш-жігерін жұмсады. Торғай қазақтарының 1916 жылғы көтерілісін зерттеуге мұрындық болып, Амангелді Иманов туралы тұңғыш фильмнің түсірілуіне себепкер болды.
1936 жылдың 29 наурызынан 22 қыркүйегіне дейін КСРО Тамақ өнеркәсібі халкоматының Қазақстан бойынша өкілетті өкілінің орынбасары қызметін атқарды. Кейін өкілетті орган Қазақ АКСР Тамақ өнеркәсібі халкоматы болып қайта ұйымдастырылып, ол халық комиссарының бірінші орынбасары қызметіне тағайындалды. Осы қызметті атқарып жүрген ол 1937 жылы 26 маусымда «халық жауы» деген жаламен тұтқындалып, 28 маусымда қызметінен алынды. 1938 жылы 25 ақпанда «халық жауы», «жапон тыңшысы» деген жаламен ату жазасына кесілді. 1958 жылы 29 мамырда Қазақстан Компартиясы Орталық комитеті хатшылығының шешімімен ақталды.
Қайраткердің отбасы да қуғын-сүргінге ұшырады. 1937 жылы Дондағы Ростов Теміржол транспорты инженерлері институтын бітірген туған інісі Мүсірепбек Сарымолдаев «халық жауының» туысы ретінде ұсталып, негізсіз айыптармен 10 жылға сотталып, Воркутаның шахтасында мерзімін өтеп, дімкәс болып елге орналғаннан кейін қайтыс болады. Жұбайы Майнұр «халық жауының» жары ретінде ұсталып, 1938 жылы 10 маусымда еңбекпен түзеу лагеріне 8 жылға кесілген.
Сәбит ШІЛДЕБАЙ,
Ордалы ҚОҢЫРАТБАЕВ