– Айнұр Болатқызы, өзіңіз қызмет етіп отырған мемлекеттік тілді дамыту басқармасы қалай құрылды?
– Мемлекеттік тілді дамыту басқармасы Қорғаныс министрінің 2003 жылғы директивасына сәйкес генерал-лейтенант Абай Тасболатовтың бастамасымен құрылып, оқу-әдістемелік, бақылау және редакциялау бағытында жұмыс істеп келеді. Дәл сол кезеңде Қарулы Күштерде мемлекеттік тілді дамыту, оның қолданыс аясын кеңейту мәселесі өзекті болып, оны іс жүзінде іске асыру үшін ең алдымен нормативтік-құқықтық база жасау қажет болды. Осыған байланысты Үкімет тарапынан қабылданған тілді дамыту мен қолданудың мемлекеттік бағдарламалары негізге алынып, Қарулы Күштердің дербес басшылық құжаттары әзірленді.
– Осы кезеңде әскердегі қазақ тілінің қолданыс аясы қаншалықты өрістеді?
– «Көш жүре түзеледі» демекші, осыдан бес жыл бұрынғы жағдаймен қазіргі жағдай салыстыруға келмейді. Бұл да біздің мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейтудегі бірден-бір жетістігіміз деп айтуға болады. Басқармадан келісуден өтпей ешқандай құжат жөнелтілмейді. Яғни бұл жерде білікті мамандарға үлкен жауапкершілік жүктелгенін атап өту қажет. Бұл жұмыстың нәтижесін Үкімет тарапынан нормативтік-құқықтық актілер жобасының мемлекеттік тілдегі сапасына жүргізілген жыл сайынғы мониторингтен байқауға болады. Мәселен, осы мониторинг нәтижесі бойынша Қорғаныс министрлігі осы жылға дейін тек жақсы жағынан аталып, сынға іліккен емес. Бұл көрсеткіш біз үшін өте маңызды әрі атқарған жұмысымыздың бағасы деп білеміз. Әрине, біз баға үшін қызмет етпейміз. Біздің басты мақсат – әскерде мемлекеттік тіліміздің қолданыс аясын кеңейту бағытында мақсаттарға қол жеткізіп, жұмыстан нәтиже шығару. Қазір мемлекеттік тілде құжат айналымының ауқымы өткен жылмен салыстырғанда біршама артты, бұл көрсеткіш 2021 жылы 98 пайыз болса, 2022 жылы 99 пайызға жетті.
– Тілді дамытуды мамандарсыз елестету мүмкін емес. Осы салада қызмет етіп жүргендер көп пе?
– Жаңа ғана атап өткен көрсеткіш – әскерде жергілікті жерде өз міндетін адал орындап, ат салысып жүрген барлық тіл маманының көп жылғы еңбегі. Білікті маман ретінде майорлар А.Ақабаева, М.Мамедов, Қ.Қалмұрзаева, 3-санатты сержант Г.Әріпбек, қызметкер Ф.Ұзыханова, запастағы подполковниктер Т.Сары, Ғ.Баймұханов, З.Бидалова, А.Қапсаттарованы атап өткім келеді. Әрине, бұл жерде осының барлығын ұйымдастырып, іске асырып отырған басқарма тіл мамандарының еңбегі әрқашанда ерекше. Жалпы, Қарулы Күштерде жеке құрамның мемлекеттік тілді үйреніп, құжатты орындауы үшін барлық жағдай жасалған. Басқарманың білікті мамандары «Руханият» орталығының қолдауымен әскери салада жеке құрамды мемлекеттік тілге оқытып-үйрету бойынша Қазтест жүйесіне негізделіп жасалған үш деңгейге арналған әдістемелік оқу құралын дайындап шығарды. Қазіргі уақытта осы оқу құралы іс жүзінде әдістемелік құрал ретінде өзінің тиімділігін көрсетіп отыр. Уақыт талабына сәйкес жаңғыртылған оқыту әдістемесі практикаға енгізілді. Бұл әдістемеде «минимум – грамматика, максимум – практика» қағидаты негізінде білім алушының тілді меңгеруі үшін сөз байлығын дамыту, өз ойын толық жеткізе білуге қолжетімділік қалыптастырылған.
– Қазір Қарулы Күштерде қазақ тілін үйренуге ниеттілер қатары көбейген болар?
– 2021 оқу жылында Қорғаныс министрлігінің орталық аппаратында – 63, ал Қарулы Күштерде 13 111 тіл үйренуші білім алды. Ал 2022-2023 оқу жылдарында орталық аппаратта – 50, ал Қарулы Күштерде 12 998 тіл үйренуші білім алуда.
– Ал құжаттардың мемлекеттік тілде жүргізілу көрсеткіші қандай? Аударма жүзінде қалып қойған жоқ па? Әлде қазақша құжат толтыратындар саны артты ма?
– Бұрын барлық құжат аудармашы арқылы мемлекеттік тілге аударылып, одан кейін жолданатын болса, қазір әрбір орындаушы мемлекеттік тілдегі құжатты өзі орындауға тырысатынын атап өту қажет. Бұл – оқытушылардың жұмыс нәтижесі. Тілдің әскердегі қазіргі жай-күйі барынша дамып, өз қолданысын тапқан деп айтуға болады. Бұл бағыттағы іс-шаралардың өз деңгейінде іске асырылуы Қорғаныс министрлігі басшылығының ұдайы бақылауында. Министрлік басшылығы барлық жиналысты мемлекеттік тілде өткізуді тәжірибеге енгізіп, бұл игі бастама жалғасын тауып келеді. Ал насихаттау іс-шарасына тоқталатын болсам, жыл сайын Қарулы Күштер ауқымында тіл мәдениетін жетілдіру, үштілділікті көпшілікке танымал ету мақсатында «Тіл шебері», Қазақстан халқы тілдері күнін мерекелеу құрметіне «Тіл – татулық тірегі» конкурстарын өткізу дәстүрге айналды.
– Тілдің қолданыс аясын кеңейтуге көп жағдайда салаға қатысты көмекші құралдар тапшылығы айтылады. Сіздіңше әскер бойынша тілге қатысты сөздіктер жеткілікті ме?
– Мәдениет министрлігінің Тілдерді дамыту комитеті мен Педагогика ғылымдары академиясы арасында жасалған шарт негізінде 2012-2014 жылдары 30 томдық казақша-орысша, орысша-қазақша салалық терминологиялық сөздіктің «Әскери іс» атты 11-томы шығарылды. Осы сөздік Тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру шеңберінде терминдерді біріздендіру, реттеу, терминологиялық қорды толықтыру мақсатында әзірленді. Сөздіктің 11-томында шамамен 12 мың термин мен әскери команда қамтылған. Бұл, әрине, әскери ғылым саласындағы ғалымдар мен мамандардың көп жылғы еңбегінің нәтижесі. Олар – әскери салада көп жыл еңбек сіңірген, мол тәжірибесі бар генералдар, офицерлер мен тіл мамандары. Сөздікті дайындауда құрамына ғылым докторлары, профессорлар, ғылым кандидаттары, сондай-ақ редакциялау бөлімінің мамандары кірген шығармашылық ұжым жұмыс істеді. Әрбір авторлық ұжымның құрамында А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының ғалымдары бірлесіп жұмыс істеді. Ғылыми тұрғыдан ауқымды жұмыс талап етілген бұл істе басқарма редакциялық бөлімі мамандарының зор еңбегі туралы ерекше атап өткім келеді. Олар көп жылдан бері осы бағыттағы жүйенің қалыптасып, дұрыс жолға қойылуына ат салысып жүрген бағыт аға офицер, подполковник С.Құсайынова, майор А.Ақымбекова, қызметкерлер К.Сыздықова, А.Сармолдина, Р.Бектелеуова, А.Назенова. Сөздік жинақталғаннан кейін ондағы терминдер Үкімет жанындағы Республикалық терминологиялық комиссиямен бірге талқыланды. Бұл жерде әрбір термин жеке қаралды, терминжасамның ғылыми мәселелері көтерілді, салалық терминдерді қалыптастыру жолдары, сөзжасам, қазақ тілінің емлелері мен қағидаларын сақтау проблемалары қаралды.
– Нәтижесі оң болды ма сонда?..
– Әрине, осындай отырыстарда бір шешімге келу оңай болған жоқ. Сондықтан терминдерді жүйелі түрде талқылау әдістері пайдаланылды. Жаңа термин жасау – бұл халықтың ортақ ісі. Сондықтан осы аса маңызды жұмысқа жұртшылықты тарту мақсатында терминдер әр жыл сайын «Ана тілі» газетінде аудармасымен жеке беріліп, ал 2014 жылы Педагогика ғылымдары академиясының сайтында жинақталып жұртшылықтың жария талқылауына ұсынылды. Тек осы рәсімдерден кейін ғана сөздік шығарылуға берілді. Осы сөздіктің басты жаңалығы – әскери командаларды Үкімет жанындағы республикалық терминологиялық комиссия бекітіп, ол қазір әскерде іс жүзінде табысты қолданылып келеді.
Әңгімелескен
Қалмаханбет МҰҚАМЕТҚАЛИ,
«Egemen Qazaqstan»
