Құжатқа енгізілген түзетулер Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Жолдауларындағы тапсырмаларды іске асыруға, Қылмыстық, Қылмыстық-процестік және Қылмыстық-атқару кодекстерінің тетіктерін жетілдіруге арналған. Жалпы, заң жобасында азаптағаны үшін жауапкершілікті күшейтуге, қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе қадір-қасиетін қорлайтын қарым-қатынас үшін қылмыстық жауапкершілікті енгізуге, отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық саласына, сырқатқа шалдыққандардың, алғаш рет сотталғандардың құқықтарын қамтамасыз ету және тағы басқа мәселелерге қатысты нормалар бар.
Бұған қоса заң жобасында төтенше және толық қауіпсіз мекемелерде жазаны өтеу шарттары қайта қаралды. Осыған сәйкес енді сотталған әйелдердің колонияда балаларымен бірге болуға құқықтары бар. Елімізде осындай «Бүлдіршін үйімен» бір колония ғана жабдықталған. Ол Алматы облысының Жауғашты кентінде орналасқан. Онда әйелдер бос уақытында перзенттерінің қасында болып, бағып-қағады.
– Алайда үш жасқа толғаннан кейін балалар жақын туыстарына немесе балалар үйлеріне беріледі. Әлеуметтік байланыстарды сақтау мақсатында сотталған әйелдерге, егер аналардың босатылуына дейін бір жылдан аз уақыт қалса, 4 жасқа дейінгі балаларды қалдыруға мүмкіндік беретін норма көзделеді. Бірақ бір шарты бар. Олар сол уақытқа дейін жазадан босату мерзімі бір жылдан аз болуы керек, – деді Ішкі істер министрі Марат Ахметжанов.
Осыдан бірер күн бұрын өткізілген Сенаттың жалпы отырысында Сенат төрағасы Мәулен Әшімбаев қылмыстық-атқару мекемелері мен полицияның қызметтік ғимараттарына міндетті түрде бейнебақылау орнату туралы ережені заңнамалық деңгейде бекітуді ұсынған еді.
– Қылмыстық кодекске азаптағаны үшін жазаны күшейтетін ережелерді енгіздік, бұл өте дұрыс. Құқық қорғау органдарының әрекеттеріне, кейбір қызметкерлердің зорлық-зомбылығына қатысты көптеген шағым түсетінін айта кету керек. Сенатқа да ондай шағымдар келіп жатыр. Бірақ тәжірибе көрсетіп отырғандай, мұндай істердің басым көпшілігі сотқа жетпейді. Өйткені зорлық-зомбылық, азаптау және басқа да фактілерді дәлелдеу, анықтау өте қиын. Осыған байланысты біз жақында ғана Бас прокуратурамен бірлесіп құқық қорғау органдарының барлық қызметтік ғимараттарына бейнебақылау орнатуды талап ететін ереже қабылдағаныңызды білеміз, – деді М.Әшімбаев.
Оның айтуынша, бұл тәсіл белгілі бір адамдарға заңсыз әрекеттердің қолданылғанын дәлелдеуге көмектеседі. Әрі бұған дейін Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев құқық қорғау органдарында бейнебақылауда көрінбейтін жерлер болмауға тиіс екенін айтқан еді.
Сондай-ақ Президент қылмыстық заңнаманы БҰҰ-ның Азаптауға қарсы конвенциясына сәйкестендіруді тапсырған болатын. «Бұған сәйкес құжатта әлі де жетілдіру керек тұстары бар», дейді Парламентаризм институты заңнама бөлімінің бастығы Болат Бейісов.
– Қылмыстық кодекстің 146-бабы қосымша 2 тармақпен толықтырылған. Онда құқық қорғау және арнайы органдардың қызметкерлері мен мұғалімдер мен дәрігерлер азаптау субъектілеріне теңестірілген. Бұл тергеу мен азаптаудың заңсыз әдістерінің жолын кесуге бағытталған Азаптауға қарсы конвенцияға қайшы келеді. Президент қылмыстық заңнаманы БҰҰ-ның Азаптауға қарсы конвенциясына сәйкестендіруді тапсырды. Дегенмен конвенцияның қолданыс аясы негізсіз кеңейтілген. Яғни білім беру және денсаулық сақтау саласындағы әлеуметтік мәселелерді заң шығарушы орган қылмыстық заңнаманы қатайту арқылы шешуге тырысуда, – деген пікірін ортаға салды Б.Бейісов.
Заң жобасын жасақтауға атсалысқан маманның бірі – профессор Айдархан Сқақов. Спикердің пікірінше, құжатта ауырлығы орташа және ауыр қылмыстарды жасағаны үшін қылмыстық құқық теориясында белгіленген жауапкершілік деңгейлерін әлі де талқылау керек.
– Заңның маңыздылығы – оның қылмыстық сот ісін жүргізу саласында азаптауды және басқа да заңсыз қатыгездік әдістерін пайдаланған адамдарды жауапкершілікке тартудың құқықтық тетігінің егжей-тегжей баяндалуында. Күдіктінің қылмыс жасауға қатысы бар екенін фактілермен дәлелдей алмаған біліксіз тергеушілер мен күштік құрылымдардың жедел қызметкерлері азаптауды қолданады. Заң дәл осы заңсыз әрекеттердің алдын алуға бағытталған. Бұған дейін Қазақстанның Қылмыстық кодексіне азаптауды қолданғаны үшін жазаны көздейтін норма енгізілген еді, тіпті қылмыстық сот ісін жүргізуде сотталғандар да бар. Алайда заңнамадағы қайшылықтар мен олқылықтардың салдарынан бұл норманы қолдану қиынға соқты. Енді сот аталған іс-әрекетті неғұрлым нақтырақ саралайды. Сонымен қатар заң жобасында кемшіліктер бар. Ашық айтсақ, қылмыстық құқық теориясында бекітілген ауырлығы орташа және ауыр қылмыстарды жасағаны үшін жауапкершілік деңгейі бұзылған. Мәселен, орташа ауырлықтағы қылмыстар үшін жаза 3 жылдан 7 жылға дейін, ал ауыр қылмыс жасағаны үшін 5 жылдан 7 жылға дейін. Яғни олар бірдей жазаланады, бұл дұрыс емес. Негізінде ауырлығы орташа қылмыс жасағаны үшін 3 жылдан 5 жылға дейін, ал ауыр қылмыстар үшін 5 жылдан 7 жылға дейін бас бостандығынан айыру түріндегі жаза қажет. Сондықтан бұл сұрақтарды әлі де қарау керек. Осы саладағы заңнаманы одан әрі жетілдірудің жолдары да бар. Қалай болғанда да бұл заңның азаптаулардың алдын алудағы маңыздылығын бағалау қиын, – деді А.Сқақов.
Заң жобасындағы жекелеген түзетулердің бірі сотталғандардың денсаулығын сақтау құқығын іске асыруға және ауыр сырқаттар болған кезде адамгершілікпен қарауға қатысты. Енді сот жаза тағайындау кезінде сотталған адамда ауыр сырқат болған жағдайда бас бостандығынан айыру түрінде кейінге қалдыруды қолдана алады. Осылайша сотталғандар азаматтық медициналық мекемелерде жедел ем алу мүмкіндігіне ие болады.
Түзетулер негізінен алты бағытты қамтиды, сол арқылы қылмыстық сот төрелігі саласында адам құқықтарын іске асыру тетіктерін кеңейту жоспарланып отыр. Негізінде қылмыстық заңнаманы жетілдіру жөніндегі заң жобасы адам құқықтары және заң үстемдігі бойынша қабылдануы қажет шараларды айқындап берді. Енді құжатқа Президент қол қойса, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау тетіктері жаңартылады.
