NEET: Жалқау жастардың жігерін жанитын жол қайсы?

Бүгінгі таңда елімізде NEET сана­тын­дағы жастардың үлесі 6,3%-ды, яғни 235,7 мың жасты құрап отыр. Көрсеткіш бұдан бір жыл бұрынғы сәйкес кезеңмен салыстырғанда 22,4 мың адамға азайған. Бұл – Ұлттық статистика бюросының 2022 жылдың төртінші тоқсанында шығарған соң­ғы дерегі. Бұған қарап, кейінгі бес жылда аталған көрсеткіштің едәуір жақсарғанын байқаймыз. Осынау уақыт аралығында оқуға, жұмыс істеуге ниетсіз жастар тобы 1%-ға азайыпты. Ендігі міндет – ендігі бес жылда осы еріншек жастардың қатарын екі есеге дейін, дәлірек айтқанда, 3,5%-ға дейін төмендету. Бұл жөнінде өткен аптадағы Үкімет отырысында Мемлекеттік жас­тар саясатының 2023-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру туралы баяндама жасаған Ақпарат және қоғамдық даму министрі Дархан Қыдырәлі кеңінен айтып берді.

«Бүгінде жастардың 43,7%-ы ауыл­да тұрады. Тұжырымдамада ауыл жастарының кәсіби дамуына, сондай-ақ кәсіпкерлік арқылы олардың әлеуетін іске асыруға баса назар аударылады. Сонымен қатар кәсіби бағдарлау жұмыстары жүргізіледі. Жоғарыда аталған шаралар аясында 2029 жылға дейін 1 млн ауыл жастарын жұмыспен қамту, 1,5 млн жастың цифрлық сауаттылығын арттыру, 3,8 млн жасты ресурстық орталықтар арқылы әлеу­меттік қызметтермен қамту көзделген. Бұған қоса қалалардағы жұмыссыз жас­тармен (NEET санаты) жұмыс жал­ғасады. Олардың әлеуметтік жағдайы мен әл-ауқатына тұрақты негізде мониторинг жүргізіледі. Жастардың осы санаты үшін жоғары білімге қолже­тімділікті кеңейту, кәсіптік бағдар беру, бизнес-бастамаларды қаржылық тұрғыда қолдау және басқа да шаралар арқылы нәтижелі жұмыспен қамту жос­парланып отыр. Нәтижесінде NEET санатындағы жастардың үлесі 3,5%-ға дейін төмендейді. Сондай-ақ 2029 жылға дейін 18,2 мың жасқа жеңілдетілген несие беріледі. Пысықтау нәтижесінде қосылған индикаторлардың бірі – жастарды жұмыспен және жоғары біліммен қамту. Нақтырақ айтқанда, 2,3 млн жасты жұмыспен, 2,8 млн жасты жоғары біліммен қамту көзделіп отыр», деді министр.

Аталған тұжырымдама бойынша, NEET жастарды еңбекке тарту бағы­тында әр өңірдегі салалық жұ­мыс­тар­дың ерекшелігі ескерілмек. Осы орайда елімізде Ұлытау, Шығыс Қазақ­стан және Қарағанды облыстарында NEET жастардың көрсеткіштері ең жоғары екенін атап өткен жөн.

NEET санатындағы жастармен жұ­мыс істеу барысында олардың не ой­лайты­нын, бостан-бос сенделіп жүруі­не қандай себептер ықпал ететі­нін, мінез-құлқын, көңіл күйін, бәрін жан-жақты зерттеу де маңызды. Бұл ретте «Жастар» ғылыми-зерттеу орталығы жыл сайын әлеу­меттік зерттеу жүргізіп отырады. Өткен жылдың қорытындысы бойынша әзірленген «Қазақстандағы NEET жас­тар­дың әлеуметтік ұстанымдары» атты зерттеу жұмысы биыл 22 ақпанда жарияланды.

Бұл әлеуметтік сауалдамаға 14-28 аралығындағы жастар қатысқан. Рес­­пон­денттердің сипатына қарай, NEET жастардың әлеуметтік бейнесі де көрі­неді деуге болады. Мысалы, жас­тар­­дың 74,1%-ы ата-анасымен, туыстарымен, 13,6%-ы жалдамалы пәтерде, 12,2%-ы өз үйінде тұрады. Сондай-ақ олардың басым бөлігі – 66,1%-ы өз отба­сын құрмаған, 73,8%-ының балала­ры жоқ. Ал білім деңгейіне келсек, респонденттердің 11,9%-ы ғана жоға­ры білім алған, 0,4%-ының магистр дәре­жесі, 0,1%-ының ғылыми дәрежесі бар. Бұған қоса NEET жастардың 53,8%-ын ата-анасы қамтамасыз етсе, 19,7%-ы жұ­байының табысына кіріптар, ал 24,7%-ының арагідік пайда табатын тұ­рақ­сыз табысы бар.

NEET санатындағы жастардың қандай құндылықты алдыңғы орынға қоятынына мән берсек, басым бөлі­гі – 47,1%-ы берік және тату отба­сын құруды көздейді. Қалған құндылық­тарға көбіне материалдық сипаттағы мақсаттар кірді: көп ақша табу – 37,9%, өз үйің, пәтерің болуы – 36,2%, жақсы, қызықты жұмысқа тұру – 32,6%. Сонымен қатар денсаулықты 36,5% респондент маңызды санап, үздік бес құндылықтың қатарынан табылды. Ал материалдық емес мақсаттардың екінші тобында жақсы білім алу (30,1%), адал достардың болуы (22,4%), адамдарға көмектесу (12,7%) және өзін-өзі іске асыру (11,6%) таңдалды.

Бір қызығы, әлеуметтік көңіл күйі мәз болмағанымен, NEET жастардың 79,3%-ы қазіргі өміріне қанағаттанады екен. Тек 3,1%-ы өзінің өмір сүру салтына мүлдем көңілі толмайды. Сауал­дама нәтижесі көрсеткендей, ауылдық жерлер­де тұратын NEET санатындағы жастардың (83,4%) көп жағдайда қалада тұратындарға (76%) қарағанда өз өміріне қанағаттанады.

Оқуға, жұмыс істеуге талаптанбау, құлықсыздық таныту – NEET сана­тын­дағы жастардың ең негізгі сипаты. Өкініштісі, бұлардың көбінің әлі де еңбек етуге аса ниеті болмай отыр. Атал­мыш зерттеуде NEET жастардың 58,3%-ы мүлдем жұмыс іздемейді екен. Ал жұмыс істеуге аздап талаптана­тындар бірқатар кедергіге тап келеті­нін алға тартады, атап айтқанда, төмен жалақы (51,6%) мен тәжірибенің жоқ­тығы (44,7%). Сонымен қатар дип­­лом­ның болмауы (18,5%) және қа­жет­ті дағ­ды­лардың жетіспеушілігі (27,5%) жұмыс­қа орналасуға қолбайлау бола­ды-мыс.

Әлеуметтік зерттеу нәтижесі NEET жастардың мәселелерін жан-жақты анықтап, оларды еңбекке тартуда нақ­ты бағыттарды нығайтуға мүмкіндік береді. Яғни олардың өмірге белсенді араласуына жағдай жасау қай кезде де назардағы басым бағыт болып қала береді. Бұл ретте «Әкелер одағы» республикалық қоғамдық бірлестігінің төрағасы, кәсіпкерлік білім саласының маманы Мақсұтбек Айтмағанбет жас­тарды еңбекқорлыққа баулуда кәсіптік бағдарлаудың маңызы зор екенін атап өтті.

«Жастарға байланысты қолданатын NEET термині 1998 жылғы дүниежүзілік экономикалық дағдарыстан кейін пайда болған. Бұндай сипатқа ие болу факторлары әртүрлі. Мысалға, мектеп бітіріп, әрі қарай не оқитынын, не жұмыс істейтінін білмейтін жас­тар бар. Оның себебі – жоғарғы сынып­та оқушыларға дұрыс кәсіптік бағдар берілмеуі, психологиялық дайындықтың осалдығы. Жоғары оқу орнына түссе де, ынтасыз оқып, диплом үшін жүрген жастар бар. Оқу орнын бітіргенімен, мамандық иесі бола алмай, жұмыс істемей жүргендері де қаншама? Бұған қоса мектепте алған білімі жеткі­ліксіз болып, тегін оқуға түсе алмай, ақылы оқуға мүмкіндігі жоқтары да бар. Бұл жағдай, әсіресе, ауылды жерлердегі мектептерге тән. NEET жастардың пайда болу себептері әр мемлекетте әртүрлі. Мұндай жағдайда Қазақстанның өзінде аймақтық айырмашылықтары бар. Жалпы айтатын болсақ, Қазақстанда статистиканың мәселесі бар екені баршаға белгілі. Ұлттық статистика бюросы мен тәуелсіз зерттеу институттарының мәлімдемесіне сенсек, NEET санатына жататындардың саны – 6,5% бен 10,5% арасында. Әрине, бұл көрсеткіш әдіснамаға да байланысты. Нақты сандарды көру үшін статистика саласын тезірек цифр­ландыруымыз қажет. Сонда ғана шын­дыққа жанасатын мәліметтерге қол жеткі­зе алады», дейді сарапшы.

Сонымен қатар ол қабылданып жатқан мемлекеттік шараларды жаман емес, бағыты дұрыс деп бағалады.

«Тек қабылданған бағдарламалар­дың тиянақты орындалуын қамтама­сыз ету қажет. Қағаз жүзінде емес, іс жүзін­де орындалуы маңызды. Әсі­ре­се, жастарды кәсіпкерлікке баулу жолдарын мейлінше қадағалау қажет. Тек ақшалай қаражат бермей, аяққа тұрған кәсіпкерлердің сол жас­тармен 24/7 жұмыс істеп, мықты етіп шығару керек. Өкінішке қарай, басын жақсы бастап, өсіп келе жатқан жас кәсіпкерлер орта жолдан тастап кетіп жатады. Негізінде нағыз көмек орта буындағы шағын кәсіпкерлікпен айна­лысып жүргендерге берілу керек. Өйткені олар өздерін асырап үйренді, енді 20-30 жаңа кәсіпкерді қанатының астына алып, бірлесіп өсуді көздеуі керек. Түркияда, Кореяда, Ма­лайзияда кәсіпкерлік осылай дамыды. Басында айтып өткенімдей, кәсіптік бағдарлаудың маңызы өте зор. Бұл мәселеге мұғалімдер де, ата-аналар да көңіл бөлуі керек. Бұған қоса айтарым, әр мектеп оқушысы орта білім ғана алмай, жоқ дегенде кішігірім екі-үш мамандықты үйреніп шығу керек. Мысалға, фотограф, видеограф, SMM маманы немесе фандрейзер сияқты. АҚШ, Сингапур, Германия мектептерінде осы бағытты ұстанып, балаларды оқи беруге емес, ертерек жұмыс нарығына кіруге ынталандырады. Әрине, бұл – мектептен шыға сала өмір бойы жұмыс істейді деген нәрсе емес, яғни оқу, жұмыс, оқу комбинациясы. Дүниенің экономикалық жағдайына байланысты оқитын кезде оқып, жұмыс істейтін кезде жұмыс істеу керек. Қазір Lifelong Learning концепциясының заманы. Өйткені алған білімің тез тозатын уақыт», деді М.Айтмағанбет.

«Жас келсе – іске» дегендей, жас­тар­дың бойкүйездіктен, болымсыз қасиет­терден арылуына ерте жастан мән беріп, болашаққа дұрыс бағыт сілтеу, жол көрсету – қоғамдық жауапкершілік. Сөз басында айтқанымыздай, «екінші ана» – еңбектің қадірін біліп өскен жастармен еліміздің көркейе түсетіні сөзсіз.