1930 жылдың қаңтар айында Сырдария округтік ОГПУ бөліміне шұғыл түрде мәлімет келіп түседі. Онда Сайрам ауданында «контрреволюциялық» топ пайда болып, ол ұйымда бірқатар ауқатты байлар мен дінбасылар Кеңес өкіметіне қарсы әрекеттер жасағаны айтылады. Осы берілген мәліметке байланысты «Бүлік» атты операцияны жүзеге асыру үшін іс-әрекеттер қолға алына бастайды. ОГПУ қызметкерлері осы топты сырттан бақылай жүріп, біраз нәрсені анықтаған. Олардың Шымкентпен, Қоқанд, Ташкенттің айналасындағы қышлақтар мен ауылдармен байланысы бар екені белгілі болды дейді. Бұл топты бай, бұрынғы патша заманының қазысы болған Наурызахметов Астанқұлқазы басқарды деп көрсетеді. «Наурызахметов жүйелі түрде ауылдарды аралап, ұйымдастыру жұмыстарын жүргізген» деген мәліметтерді келтіреді. Бұл топ жасырын түрде бірнеше мәжілістер өткізіп, кеңес өкіметіне қарсы қарулы көтеріліс жасау үшін әртүрлі әрекеттерге барған. Өйткені оларға Қазақстанның жер-жерінде болып жатқан көтерілістер және Сырдария округінің Бостандық, Созақ, Сарысу сияқты өңірлерде орын алған көтерілістері де әсер еткені даусыз. Осы топқа жүзден астам адам тартылса, олардың көпшілігі бай-саудагерлер мен молда, имамдар болған.
19 наурыз 1930 жылы Сырдария округінің ОГПУ әскери бөлімінің өкілі Михайловтың шығарған қаулысына сәйкес Сайрам ауданы және Шымкент қаласында «контрреволюцияның» көтерілісті дайындау бойынша күдікті деп саналған 80 адамның 78-іне бұлтарпау шарасы туралы қаулының шешімі шығарылған. Олардың «қылмысы» қоғамға зор әлеуметтік қауіп төндіреді деп, 78 адамды тұтқынға алып, жауапқа тартқан. Осы топтың Шымкенттегі бөлігінде кеңестік қызметкерлердің де болғаны анықталды. Солардың бірі – Мұсаев Ергеш. Ол Сайрам аудандық атқару комитетінің төрағасының орынбасары, аудандық партия комитетінің бюро мүшесі, Шымкенттегі аталмыш ұйым басшыларының бірі болған. Тергеу материалдарында Е.Мұсаевтың осы ұйымға дем беруші, басшыларының бірі екені бірнеше жерде көрсетіледі. Ол бірнеше рет құпия басқосулар өткізіп, оны жүргізе отырып, сөз сөйлеген. Мәселен, 8 ақпан күні өткен бас қосуда ол «Бұл жиын өте құпия түрде өтіп отыр, сондықтан кімде-кім сыртта сөз айтатын болса, Алла алдында жауап береді. Сайрамда жасақтар ұйымдастырылып жатыр, себебі соғыс болып кетуі мүмкін. Ол жасақтар біздің сенімді адамдарымыз болуы керек», дейді. Осы басқосуға 16 адам қатысқан. Е.Мұсаевтың өзі, сонымен бірге Момынханов Имаилхан, бұрынғы молда, Тоқтақұлов Ходат, Артықматов Садықмат, ірі байлар, Ташметов Қошқарбай, Чилтаров Тойшы, Сұлтанқожаев, ауыл советінің төрағасы, Шакаримов, ірі саудагер, Арзымбаев, бай, Сұлтанқұлов, бұрынғы ірі бай, Тұрдыметов Ирмет және басқалар болған. Тергеу материалдарында бұл топтық іс-әрекетін Кеңес өкіметіне қарсы көтеріліс дей отырып, басшысы Шанияз Шайсмаилов Ташкент қаласынан басқарып отырды деп қорытынды жасаған.
«Сайрам ісі» бойынша тергеу материалдарында ОГПУ агентуралық жұмысының нәтижесінде осы топ мүшелері Орта Азияның бірқатар қалаларындағы «контрреволюциялық» ұйымдармен байланыс түзіп, Ташкент қаласының молдалармен және дінбасыларымен де қарым-қатынаста болғаны айтылды. Осы топтармен тығыз жұмыс жүргізу үшін ОГПУ «Ташхан» деген атпен өз жансызын да кірістірген. Кейіннен Орта Азия біріккен мемлекеттік саяси басқармасының өкілетті өкілдігі агент «Ташханнан» жауап алу хаттамаларының бірқатарын жіберген, онда Сырдария мен Орта Азия ОГПУ-дің өкілетті өкілдігіне берген жауаптарында қарама-қайшылық бар екені байқалған. Десек те, жансыз «Ташханның» берген мәліметтерін ойдан шығарылған деуге келмейді. Өйткені осы тергеу ісі бойынша Сырдария округтік ОГПУ әскери бөлімінің уақытша бастығы Саенконың аса құпия түрде 19 беттік жазбасында «Ташханның» айтқан мәліметтерін дәлелдей түседі. Тергеушілерге берген жауаптарында «контрреволюциялық» ұйым мүшелерінің бірінен соң бірі жоғарыда айтылған мәліметтерді растаған. Мәселен, Қарабұлақтың ірі саудагері Исраил Ибрагимов «Кеше барлығымыз аса құрметтейтін Астанқұлқазы Наурызахметов бізде болды. Ол бізге жиі келіп, әртүрлі жаңалықтарымен бөлісетін. Оның айтуынша, біз бұл жерде жалғыз емеспіз, Кеңес билігіне қарсы мыңдаған адамдарымыз бар. Барлығы кеңес өкіметіне қарсы көтерілісті күтіп жүр. Бізге Қарабұлақтан әскери емес күштер жиі келіп, бұл билікке қарсы екенін айтып, Кеңес өкіметіне қарсы қарумен шығуға дайын екенін білдіріп жүр», дейді. Оның сөзін қолдаған Исмаил Ибрагимов былай деп жалғастырады: «Бұл биліктің ісіне мұсылман халқының реніші мен күңкілі көбейіп кетті. Бір ғана Қарабұлақтың өзінен бір жарым мың адам қашып кетті, ал мұндай жағдай әр жерде орын алып жатыр. Билік бізді титықтатып, құртып, мезі қылды. Біздің дінімізді жойып, мешіттерді тартып алуда. Біз бірігіп, бұл билікке қарсы күресуге дайынбыз».
Сонымен, «аса құпия» тергеу ісі бойынша өзінің көлемді жазбаларында Саенко аталмыш іс бойынша айыпталған 67 адамның әрқайсының берген жауаптарын тізбектеп көрсетіп, қысқаша сипаттама беріп өткен. Жазбасының соңында ҚазССР ОГПУ-дің Ерекше «үштіктерінің» оларға шығарған үкімдерінің негізі бар деп қорытынды жасаған. «Үштік» өзінің 1930 жылдың 9 сәуірінде шығарған үкімінде 26 адамды дүние-мүлкін тәркілеп, ату жазасына кескен, 18 адамды 10 жылға дейінгі мерзімге еңбекпен түзету лагерьлеріне қамауға, 21 адам 5 жылғы дейінгі мерзімге лагерьлерге, бір адам 3 жылға дейінгі мерзімге қамауға алынған.
Жоғарыда сөз болған «Сайрам ісі» бойынша жауапқа тартылғандардың бас көтеруі негізінен Кеңес билігінің сол кезеңде жүргізген асыра сілтеушілік солақай саясатына қарсы, зорлық-зомбылық пен діни қысымға шыдай алмаған ашынған халықтың наразылығы болды. Мұның өзі үлкен тарихи батыл қадам деуге келеді. Бұл оқиғаға қатысушылардың есімдері әлі күнге дейін көпшілікке белгісіз. Сондықтан оларды кейінгі ұрпақ біле жүрсін деп қолымызда бар деректерді жариялай отырып, егер олардан қалған ұрпақтары немесе туыстары болса, үн қатып, пікірін білдіре жатар деген ойдамыз.
Сейдехан ӘЛІБЕК,
М.Әуезов атындағы оқМу колледжінің директоры, тарих ғылымдарының докторы
