Саяси реформа – елдіктің ұстыны

Бізде толыққанды саяси реформа қашан және неден басталды? Елдік мәселені осы сұрақтан бастауымда мән жатыр. Тура бір жыл бұрын Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың халыққа Жолдауын тарихи құжат деп айтуға толық негіз бар. Дәл бүгін Қазақстанның саяси өмірінде болып жатқан қадау-қадау оқиғалар өз бастауын сол Жолдаудан алғанын ешкім жоққа шығара алмаса керек. Аталған құжат мемлекеттің шын мәнінде барлық саласын қамтыған сара стратегиялық жоспар болғанын уақыт дәлелдеп отыр. Олай дейтінім, Президент сол жолы алғаш рет елді демократияландырудың алғышарттарын айқындап берді. Ең бастысы, онда Мемлекет басшысы ел өміріне ауа­дай қажет саяси шешімдер мен жаңа мемлекеттік құрылымның табантірегін белгілей алды. Оның үстіне, Президент Жолдауында алдымен биліктің бір қолда шоғырлануын шектеу бағытындағы өзгерістерге ерекше мән бергені бұдан кейін іске асатын барлық игі істердің бас­тауындай көрінгені тағы рас.

Бірінші мәселе. Дәрігерлер мен мұғалімдердің жалақысы жыл сайын 25 пайызға артты. Зейнетақы мен жәрдемақы орта есеппен 15 пайызға көбейді. Өмір­лік қиын жағдайға тап болған 500 мың азаматтың берешегі өтелді. 1,2 млн адамның тұтынушылық несиелері бо­йынша өсімпұлдары шығын болып саналады. 2020 жылы «Педагог мәртебесі туралы» Заң қабылданды. Мемлекет басшысы білім беру, ғылым және денсау­лық сақтау салаларын түбегейлі рефор­ма­лауға бет алды. Ол бұл саланың маңы­зы арта түсетінін, тіпті экономика­ның өзі соған тәуелді болатынын қадап айтты. Білім мен ғылым саласының бола­шақтағы рөлін айқын түсіну арқылы бүкіл мемлекеттік саясатты соған сәйкес жүзеге асыруды міндет етіп қойды. Білім беру мен ғылымды дамытудың 2025 жылға дейінгі бағдарламасы бо­йынша жүзеге асырылатын реформаларды қайта зерделеу нәтижесінде осы мерзім ішінде білім мен ғылым саласына бөлінетін қара­жатты бірнеше рет өсіру ұйғарылды. Бұл ше­шімнің аясында 2023 жылы ғылым саласын дамытуға 2022 жылмен салыстырғанда 3,5 есе көп қаражат бөлінді.

Екінші мәселе. Президент мем­лекеттік қызмет саласына жаңа буын керек екенін де естен шығарған емес. Бүгінде Үкіметтің үш мүшесі – Прези­денттік жастар кадрлық резервінің өкілі. Жас мамандарды басшылық қызметке көтеру бо­йынша жүйелі жұмыс бұдан әрі де жал­ға­са беретініне сенемін. Биыл Президент­тік жастар кадр резервіне кезекті іріктеу өтеді. Қазіргі кезде еліміздің ең маңызды салаларында, атап айтқанда өңдеу, жаңа технология, денсаулық сақтау, биотехнология, энергетика, цифрландыру және білім беру бағытында жұмыс істейтін резервшілердің санын көбейте түскен жөн. Сонымен қатар өңірдегі жастарға әлеуметтік лифтті қамтамасыз ету үшін республиканың барлық аймақтарында өңірлік жастар кадр резервтерін құру да өз жемісін берері сөзсіз.

Үшінші мәселе. Ашық сайлаудың алғашқысы ауыл әкімдерінің сайлауы болды. Ол 2021 жылдың 25 шілдесінде сайлау заңнамасына енгізілген өзгерістерге сәйкес өтті. ОСК мәліметі бойынша сайлауға 2 297 кандидат қатысты. Саяси партиялардан 878 адам, өзін-өзі ұсынған 1 419 азамат үміткер ретінде тіркелді. Дауыс беру 14 аймақта 1 847 сайлау учаскесінде өтті. Аталған тәжірибе еліміздегі сайлау үдерісінің дамуына өз ықпалын тигізіп, азаматтық қоғамның нығаюына жол ашты.

Адал әрі жүйелі қағидаттар қалып­тастыруды өмірлік кредосына айнал­дырған Президент мемлекеттік бас­қару жүйесіне енгізілуге тиісті әрі тиімді бас­тамаларды анық белгілеумен бірге сая­си трансформацияның нақты жолдарын көр­сетіп берді. Еліміз бір жыл ішінде көптеген демократиялық жаңғыруды бас­тан өткерді. Аз уақытта аса маңызды шаруалар атқарылды. Реформаны жүзеге асыру аясында Ата заңның 33-бабына (Конституцияның үштен бір бөлігі) және 7 конституциялық заң мен 15-тен аса заңға өзгеріс енгізілді. Қазақстан жаңа мемлекеттік модельге, билік пен қоғам­ның өзара іс-қимылының жаңа форматына көшкенін осыдан-ақ аңғаруға болады.

Жалпы, Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу барысында сая­си реформалардың ерекшеліктері мен бағыттарына айрықша мән берілді. Онда пропорционалды және мажоритарлы аралас сайлау жүйесін енгізу, Парламентті қалыптастыру тәртібі мен функцияларын қайта жасақтау, мәслихаттардың рөлін күшейту, сая­си партияларды тіркеу процедурасын жеңілдету, партиялық жүйенің мүмкіндіктерін кеңейту, сайлау үдерісін жетілдіру, сот жүйесінің тәуелсіздігі мен ашықтығын қамтамасыз ету, азаматтық қоғам институттары мен БАҚ өкілдерінің рөлін арттыру және азаматтардың негізгі құқықтарын қорғау сияқты мәселелер кеңінен қарастырылды.

Президенттік өкілеттілікке шамадан тыс үстемдік беруден бас тарту жөнінде бірқатар өзгерту енгізілді. Президенттің жақын туыстарының саяси мемлекеттік қызмет және квазимемлекеттік сектор басшысы болуына тыйым салу, Президент өзінің өкілеттілігін атқару кезінде саяси партияға мүшелігін тоқтату, Мемлекет басшысының Үкіметтің, облыс, республикалық маңызы бар қала және Астана әкімдері актілерінің күшін жою немесе тоқтата тұру жөніндегі құзыретін алып тастау, аудан, қала, ауылдық округ әкімдерін қыз­метінен алу құқын жою, Конституциялық сот төрағасын және Жоғары сот кеңесі төрағасын та­ғайын­дауы үшін Сенаттың келісімін алу мін­деттілігі және облыс және республикалық маңызы бар қала әкімдерін тағайындауға мәслихаттар­дың келісімін алуы үшін баламалы негіз­де кемінде екі үміткер ұсыну сияқты тармақтар елдің демократиялық жолға шындап түсуіне жол ашты. Президенттен заңдар мен заңдық күші бар жарлық шығару өкілеттілігі де алынып тасталды. Егер астарына үңілсек, дәл осы норма – елімізде билікті бір адамның қолына шоғырландыруға мүмкіндік беретін шешуші тетіктің бірі. Сонымен қатар  мемлекеттік бағдарламалар мен мемлекеттік органдарды, ұйымдарды қаржыландыру жүйесін бекіту міндеті де Үкіметке берілді.

Биылғы сайлауда Мәжіліс 70/30 қаты­на­сында (70% партиялық тізім бойынша, 30% бір мандатты округтер бойынша) аралас жүйемен қалыптасты. Мажоритарлық жүйе бойынша сайланған депутаттар үшін императивті мандат енгізілді. Есеп комитеті Жоғары Аудиторлық палата болып өзгерді. Палата төрағасы өз жұ­мы­сы жөнінде жылына екі рет Мәжілісте есеп беретін болды. Саяси партияларды тіркеу процедурасын жеңілдету жолында көптеген өзгеріс қамтылды.

Саяси реформа аясында жергілікті атқарушы және өкілетті билік органдарында көптеген жаңалық болды. Аудандық және қалалық мәслихаттар­дағы сайлау­дың мажоритарлық жүйесі және барлық деңгейдегі облыстық мәслихаттардағы сайлаудың аралас жүйесі (пропорцио­налды/мажоритарлық – 50/50) және императивті мандат енгізілді. Мәслихат төрағасы қызметі енгізілді. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының экономикалық дербестігі нығайтылды.

Еліміздегі сот және құқық қорғау жүйесі жетілдірілді. Конституциялық кеңес Конституциялық сот болып өзгерді. Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің мәртебесі мен қызметі Конституцияда жеке бап ретінде (прокуратураға ұқсас) регламенттелді. Сондай-ақ Жоғары сот кеңесі отырыстарын онлайн өткізу, конкурс қорытындысы бойынша түсінік­темелерін жариялау, Алқабилер сотының қатысуымен өтетін істердің санатын кеңейту, Бас прокуратураға азаптау туралы істердің айрықша тергелуін белгілеу, Конституциядан өлім жазасын жазалау түрі ретінде алып тастау сияқты көптеген тармақ Конституцияда бекітілді. Президент азаматтық қоғам институттары, БАҚ, өңірлердегі қоғамдық кеңес өкілдерінің, партия басшыларының, Парламент депутаттарының, Азаматтық Альянс басшылығының, халық пен сарапшылардың қатысуымен Ұлттық құрылтай институтын құрды. Оған ауыл өкілдерінің енуі көңіл қуантады. Алғашқы басқосу Ұлытауда өткізілуі де – тарихымызға бет бұру болғаны басы ашық нәрсе.

Әлемде болып жатқан сын-қатерлерге қарамастан, Ата заңға батыл өзгерістер енгізілуі және реформаның негізгі мәні – билік өкілдері мен бұқара арасында нақты нәтиже беріп, қордаланған мәселелердің жүйелі шешімін табуға арқау болатын екіжақты тиімді диалог ұйымдастыру. Аймақтық, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының белсен­ділі­гін жетілдіру азаматтық қоғам инсти­тут­тарының рөлін нығайтуды көздейді.

2022 жылы жазда өткен референдумнан кейін Қасым-Жомарт Тоқаев Ата заңға енгізілген өзгерістер мен толықтыруларға сай биліктің барлық тармағын реформалауды батыл жүргізді. Президенттің бұл бастамасы халықтың қолдауына ие болды. Мемлекет басшысы атап өткендей, конституциялық реформа арқылы бүкіл жүйені өзгертетін қадамдар жасалды. Адам құқығы мен бостандығын қорғауға қатысты жұмыс жаңаша сипат алды. Азаматтардың саяси өмірге емін-еркін араласуына жол ашылды.

Референдумнан кейін Президент сайлауы, Сенат, Мәжіліс және мәслихаттар сайлауы өтті. Бір жылға жетпейтін уақыт ішінде елімізде осындай бес саяси науқан өткізілуі – Президенттің елімізде саяси реформаны тезірек жүзеге асырғысы келетінінің бірден-бір көрінісі.

Геосаяси тұрғыдан алғанда өте күрделі кезеңде өткізілген осы трансформация қысқа мерзімде іске асқанын халық жаңару жолындағы жетістік ретінде қабылдады.

Мемлекет пен қоғам дамуының жаңа саяси бағыты бірінші кезекте билік пен мемлекеттік басқару институттарына қатысты болды. Бұл жерде биліктің барлық тармағының, соның ішінде Президент өкілеттігіне қатысты ел заңнамасындағы өзгерістер – маңызды қадам. Билікті орталықсыздандыру өңірлердің, ондағы тұрғындардың өзекті мәселелерін шешуге мүмкіндік береді. Бұл өз нәтижесінде халықтың өмір сүру деңгейінің артуына ықпал етеді. Маңызды саяси өзгерістер барша қазақстандықтарға, олардың мәртебесіне, қоғам мен мемлекеттегі жағдайына қарамастан тікелей қатысты екені даусыз. Сондықтан да жаңару мен жаңғыруды әркім өзінен бастауға тиіс.

Мемлекетіміздің болашағы тек рефор­мамен емес, біздің азаматтық ұстаны­мы­мыз­бен де айқындалады. Себебі ел тәуел­сіздігі – бәріміз үшін бас­ты құндылық.

Мемлекет басшысы ел басқару ісіне халықты көбірек тартуды қарастырып отыр. Алдағы уақытта Президент түрлі ұлттық жобалар мен стратегиялық құжатты тал­қы­лауға үкіметтік емес ұйымдар мен бұ­қаралық ақпарат құралдарын кеңі­нен ара­ластыруға тікелей жол ашуды көз­дей­ді. Мұның өзі билік пен халық ара­сын­дағы алтын көпірдің іргетасын одан әрі ны­ғай­та түспек. Сонымен қатар жер­гі­лікті өзін-өзі басқаруды күшейту мен әкім­дер­ді таңдау, жаңа партияларға жол ашу, адам құқық­тарының қорғалуын жетіл­діру секілді нақты қадамдар іске аспақ­шы. Осының бәрі – Қазақстанның бола­шақ­қа нық қадам жасауы үшін маңызды шешімдер.

Елімізде саяси реформаларды тезірек іске асырмайынша ауқымды экономикалық даму да, азаматтық қоғам қалыптастыру да, ең аяғы тәуелсіздігімізді сақтау да мүмкін емес. Инклюзивті саясат инклюзивті экономикаға алып келетіні дау тудырмайтынын естен шығармасақ, барлық шаруаны рет-ретімен аптықпай іске асыруды мақсат тұтқан Президенттің бастамаларын жүзеге асыру тек республикалық атқарушы органдарға ғана емес, сонымен бірге қоғамның әрбір мүшесіне тікелей қатысты.

Президент реформа тек «реформа жасау керек» деген қасаң қағида үшін емес, әр адамның жарқын өмір сүруі үшін жасалуы тиіс екеніне басымдық бергені де көзбояушылықтан іргемізді алыстата бастағанымызды білдірсе керек. Алдағы уа­қытта жергілікті жерлерге көбірек өкі­лет­тіктер беріліп, бюджет пен басқа да қар­жылық көздерді өздігінен пайдалана­тын болды. Шынында да, жергілікті проб­ле­маларды аудандық және ауылдық дең­гейдегі билік өзі шешуді үйренгенде ғана алға жылжитынымыз – басы ашық ақиқат.

Саяси реформаның түпкі мақсаты – елде саяси бәсекелестік ортаны қалып­тастыру. Енді біздің алдымызда Мем­лекет басшысының «Біз өзіміздің басты игілігіміз – Тәуелсіздігімізді сақтауға, ұлт­тық бірегейлік негіздерін бекемдеуге, елімізді трансформациялауға жұмылуға тиіспіз» деген ұстанымы аясына топтасып, ел бірлігін нығайту міндеті тұр.

Енді жақында ғана болып өткен сая­си науқанға аз-кем тоқтала кетсем. Биылғы Мәжіліс пен мәслихаттар сайлауы да конституциялық реформаға сәйкес сая­си жүйені жаңғыртудың бір кезеңіне айналды. Сайлау саяси жүйені біртіндеп қайта форматтауға ерекше ықпал етті. Қатысушы партиялардың саны артуы мен аралас жүйенің енгізілуі сайлау додасында үміткерлер арасында бәсекені қыздыра түсті. Бұрын сайлауда халық қандай да бір таңдауын партия арқылы нақтыласа, осы жолы мажоритарлық жүйе арқылы да үздік үміткерді анықтады.

Жаңа саяси жағдай билік органдары­ның қоғам пікірі, көзқарасы мен сұраны­сына құлақ асуын қамтамасыз етіп, азамат­тық қоғамның тиімді дамуына ық­пал етті. Азаматтық белсенділік мүмкін­дік­терін кеңейтуге бағытталған бұл маңыз­ды қадам саяси жаңғыру курсын сенімді және дәйекті түрде жүзеге асыруға мүм­кіндік береді. Аралас сайлау жүйесі заң шығарушы органдарда әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін білдіру мүмкіндігін кеңейтті. Мұндай жүйе көппартиялы саяси ортаның кеңеюіне жағдай туғызды.

Аралас сайлау үлгісі облыстар мен рес­пуб­ликалық маңызы бар қалалардағы мәс­лихаттар сайлауына да енгізілді. Сондай-ақ аудандық және қалалық мәслихаттарға сайлау толығымен мажоритарлық жүйеге көшірілді. Халықтың арасынан оза ша­уып, тұрғындардың мұң-мұқтажын қозғап жүрген жаңа тұлғалардың саясат сахнасына шығуына мүмкіндік берді.

Сайлау жергілікті мәслихаттардың жұмысына үлкен өзгеріс әкелгені сөзсіз. Себебі ауданға өткен депутат өзінің жұмы­сын толыққанды атқара алмаса, сайлау­шылар өздерінің шағымдарын бере отырып, депутат мандатын кері қайтара алады. Облыста да солай. Бұл – өте дұрыс механизм. Қоғам тарапынан бақылаудың тиімділігі артатыны даусыз. Мәслихат депутаттары тұрғындармен тығыз қарым-қатынаста жұмыс істейді. Мәжілісте өңірлердің үні енді айқынырақ шыға бас­тайды. Аралас сайлау жүйесінің басты артықшылығы – әрбір азаматтың сайлауға қатысу мүмкіндігін арттырды. Бұрын кейбір заңнамалық идеяларды ілгерілету үшін партия мүшесі болуымыз керек болса, енді оны партияға қарамастан, дербес жүзеге асыруға болады.

Әділетті Қазақстан құру – ел азамат­тарын жалпыға ортақ міндетке жұ­мылдыратын стратегиялық мақсат. Саяси өзгерістер қоғамның белсенді қатысуын­сыз жүзеге аспайды. Конститу­ция­лық реформа ел тарихында жаңа дәуір басталғанын айқындады. Бұл қа­дамдар соңғы үш жылдағы саяси өзгеріс­терді орнықтырып, мемлекетімізді одан әрі нығайтудың негізін салды. Қабыл­­данған заңдардың бәрі Әділетті Қазақ­стан құрудың құқықтық іргетасын қалады.

Мемлекет басшысы жаңғырту жөніндегі күн тәртібінің маңызды бағыты ретінде дарынды, білікті адамдарға, өз халқы мен елінің шынайы патриоттарына жол ашуға тиіс қағидаға құрылған жаңа кадр саясатын айқындады. Президент енді мемлекет басқару ісіне қоғамның неғұрлым ауқымды топтарын заңнамалық деңгейде тарта бастады. Келесі кезекте жергілікті өзін-өзі басқару институтын кезең-кезеңімен нығайту үдерісі тұр.

Осы орайда 19 сәуірде өткен еліміз­дің әлеу­меттік-экономикалық дамуы жөнін­­дегі кеңесте Мемлекет басшысы ауқымды саяси өзгеріс­тердің алғашқы кезеңі аяқталғанын айта келіп, енді еліміз­де қоғамдық-экономикалық қатынас­тарды қайта құру керектігін мәлім­деді: «Біз билік тармақтарының тепе-тең­дігін орнықтырдық. Жұртшылық бұл реформаларға зор үміт артып отыр. Сон­дықтан біз нақты іс-шараларға баса мән беруге тиіспіз. Осы басқосуға мәсли­хат­тар­дың өкілдері қатысып отыр. Бұл да – нақты саяси өзгерістердің нышаны. Атқарушы және өкілді билік арасында тиімді қарым-қатынас орнату өте маңызды. Қажет болса, олар бірін-бірі толықтырып, қолдап отыруы керек. Мұның бәрі мемлекеттік саясатты тиімді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, ел мүддесін ескере отырып шешім қабылдауға жол ашады».

Түбегейлі өзгерістер еліміздің жаңа дәуірге қадам басуына жол ашты. Қоғамдық белсенділіктің жаңа алаңы құрылды. Сондықтан да саяси реформа елдігімізді жаңғырту үлгісіне айналды деп батыл айта аламыз. Ең бастысы, алға қойған мұрат-мақсаттарға қол жет­кізуге бізде қажетті саяси ерік-жігер молы­нан табылады. Енді тек халықтың жағ­д­айын жақсартатын нақты нәтижелер керек.

Хакім Абай айтпақшы, «адамның адамшылығы істі қалайша бітіргендігінен емес, қалай бастағандығынан білінеді». Дөңгеленген дүние дүрмегінде батыл бастама оңайлықпен келмейді. Ол үшін ел басқарып отырған тұлғаға үлкен ерік-жігер мен халыққа деген шынайы сүйіспеншілік керек.

Күрделі кезеңде халықтың басын біріктіретін құндылықтар әділдік, шындық және адамгершілік екені белгілі.

Сондықтан Мемлекет басшысы­ның халық бола­шағы жолындағы шешім­ді қадамдары бәрімізді әділеттікке, бірлікке, өркендеуге бастайтыны сөзсіз.

Бүгінгі мемлекетіміздің дамуы – сындарлы саясат пен елдік ынтымақтың арқасы. Сондықтан да бірлігіміз бекем, тірлігіміз тиянақты болғай.

Бердібек САПАРБАЕВ,

мемлекет және қоғам қайраткері