Елдегі электр энергиясының жаппай тапшылығы энергетика секторын одан әрі осал ете түседі. Ranking мониторингіне сәйкес, биыл қаңтар айында елімізде электр энергиясының тапшылығы – 4,2 млн кВт-сағ, ақпан айында 23,3 млн кВт-сағ болған. Өткен жылы тапшылық 8 ай бойы байқалған. Ал өңірлік бөлініске үңілсек, оңтүстік аймақта электр энергиясының жетіспеушілігі бір жылдан астам уақытқа созылады. Бұл елдің энергетикалық қауіпсіздігіне айтарлықтай нұқсан келтіреді. Наурызда оңтүстік өңірде өндіріс тұтынудың 57,2%-ын ғана өтеген. Сөйтіп, 971,0 млн кВт-сағ энергия жетіспеді. Бұл қажеттілік елдің басқа аймақтарынан электр энергиясын тарту арқылы жабылады.
Егер электр энергиясының жетіспеушілігі бүкіл ел бойынша байқалса, онда ол көрші Ресейден сатып алу арқылы өтеледі. Яғни РФ энергожүйесі Қазақстандағы өндіріс пен тұтыну арасындағы сағаттық ауытқуларды өтей отырып, республикамыздың Бірыңғай энергожүйесін қалыпты деңгейде ұстап тұрады. Шын мәнінде, бұл еліміздің энергетикалық жүйесі РФ-ға тәуелді екенін көрсетеді.
Жалпы, 2021 жылдың күзінен бастап кешкі мезгілде 1,3 ГВт электр қуатынан асатын жетіспеушілікті сезіне бастадық. Энергетика министрлігінің Электр энергиясы мен қуатының жеті жылдық болжамды теңгеріміне сәйкес, 2029 жылға қарай бұл көрсеткіш 3 ГВт-тан асуы ықтимал. Тапшылық 2025 жылға дейін жалғасады. 2029 жылға қарай ол 5,5 млрд кВт-сағ мөлшерінде болады деп болжанып отыр. Қазір қолда бар қуат резервтері қысқарып келеді. Осы күнгі ахуал болжамды мерзімнен бұрын және әлдеқайда үлкен көлемде қуат тапшылығына әкелуі мүмкін.
Отын-энергетикалық ресурстарды тиімсіз пайдалану республикамыздың энергетикалық жүйесінің жұмыс істеу сенімділігін төмендетеді және ел экономикасының энергетикалық қауіпсіздігі мен тұрақтылығына теріс әсер етеді. Энергетикалық кешеннің негізгі активтерін, ең алдымен тариф белгілеу жүйесіне байланысты қайта құру, жаңғырту және күрделі жөндеу жүргізу мүмкіндігі жоқ. Қолданыстағы тарифтер қажетті шығындардың көп бөлігін жабуға мүмкіндік бермейді. Энергетика министрлігі белгілеген қуаттылыққа шекті тариф айына 1 МВт үшін 590 мың теңге мөлшерінде 2019 жылдан бастап қайта қаралған жоқ. Бұл ретте 2015 жылдан 2022 жылға дейін жинақталған инфляция деңгейі 78%-ды құрады.
Елдің электр қуатына деген қажеттілігін өтеу үшін жаңа электр стансаларын салу қажет, бұл инвестицияларды қайтару лимитін ұлғайтуды талап етеді. Жүйелік оператордың деректері бойынша Қазақстанда жылу электр стансаларының 55%-ы және гидроэлектростансалардың 68%-ы 30 жылдан бері пайдаланылып келеді. Төмен тариф жағдайында қуаттарды жаңарту, кеңейту және салу, жоғары кәсіби кадрларды ұстап тұру үшін қажетті ресурстарды алу қиындайды. Энергетикалық объектілерді жеткіліксіз қаржыландыру түптеп келгенде саланың деградациясына және экономиканың электр энергиясына деген қажеттілігін қамтамасыз ете алмауына әкеледі.
«Тарифті инвестицияға айырбастау» бағдарламасы 2009 жылдан 2015 жылға дейін созылды. Осы кезеңде электр стансалары жабдықтарын жаңартуға, күрделі жөндеу жүргізуге жақсы мүмкіндік туды. Аталған уақыттың кейбір кезеңінде энергетикалық кәсіпорындар қандай да бір қауіпсіздік маржасын құра алатындығына байланысты үлкен апаттар болған жоқ. Соңғы жылдардары көбейіп кеткен Екібастұз, Рудный, Риддер, Теміртаудағы апаттар қауіпсіздік қорының таусыла бастағанынан хабар береді. Энергетика министрлігінің мәліметінше, елімізде жұмыс істеп тұрған 37 жылу электр орталықтарының (ЖЭО) 19-ы – қызыл, 11-і – сары, 7-уі жасыл аймаққа кірді. ЖЭО жабдықтары орташа есеппен 66%-ға ескірген. Орал, Степногор, Тараз, Қызылорда, Кентау қалаларында ЖЭО тозуы сыни деңгейден ‒ 80%-дан асты.
Халықаралық тәжірибе Еуропа елдері электр желілерін жаңарту үшін ынталандырушы тариф белгілеу (RAB-тарифтер) тетігі қолданғанын көрсетеді. Бұл – электр қуатын өндіруші мен жеткізушінің жабдықтарының құнымен анықталатын жеткізілетін қызметтердің кірістілік мөлшерлемесі. Инвестицияны ынталандыратын «шығындар+» принципін емес, «реттелетін активтер базасы» (RAB) моделін қолданатын электр энергиясын бөлуді реттеудің балама тәсілі. Мысалы, Румынияда ынталандырушы тариф енгізілгеннен кейін 7 жыл ішінде электр желілерінің үштен бірін жаңарту мүмкін болған. Активтер базасын тарифтеу жүйесі АҚШ, Канада, Еуропада ‒ Германия, Польша, Франция, Мажарстан, Румыния, Чехия және басқа да елдерде сәтті қолданылады.
Қазақстанда «тарифті инвестицияға айырбастау» бағдарламасын енгізу энергия өндіруші ұйымдардың қолданыстағы активтерін қайта құруға, жаңғыртуға және кеңейтуге, сол арқылы энергия жүйесі жұмысының сенімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Электр стансаларына инвестициялар ағынын қамтамасыз ету резервтерді ең жылдам және тиімді түрде тартуға ықпал етеді. Бағдарлама жүзеге асқан уақыт аралығында 1,2 ГВт жаңа қуаттарды енгізу және 1,7 ГВт қуаттарды қалпына келтіру арқылы орта мерзімді қуат резерві құрылды. Сөйтіп, бұрын пайда болған тапшылықты жабу мүмкін болды. Қазірде бұл өзектендірілген тарифтік саясатқа көшудегі міндет ‒ жыл сайынғы инвестицияларды 3 есе ұлғайта отырып, тариф белгілеудегі тәсілдерді трансформациялау жолымен 2035 жылға қарай өндіруші қуаттардың тозуын 15%-ға төмендетуге қол жеткізу.
Жалпы, еліміздегі электр энергиясының құны әлемдегі ең төмен бағалардың бірі болып қала береді. GlobalPetrolPrices.com деректеріне сәйкес 2022 жылғы қыркүйектегі жағдай бойынша Қазақстанда электр энергиясының құны ‒ 0,045 доллар. Осы көрсеткішпен Қазақстан 147 мемлекет арасында арзан электр энергиясы бар үздік 30 елдің қатарына кіреді. Электр энергиясының қолжетімді бағасы Қырғызстан мен Өзбекстанда да сақталады: 0,01 және 0,026 доллар. Бұл ретте бізде электр энергиясын тұтыну ОА-ның басқа елдеріне қарағанда бірнеше есе жоғары. Мәселен, Index Mundi сарапшыларының дерегінше, ТМД және ОА елдерінің арасында жан басына шаққандағы электр энергиясын тұтынудың ең жоғары деңгейі Ресейде (жылына бір адамға 6,4 мың кВт-сағ) және Қазақстанда (4,9 мың кВт-сағ) байқалады. Тұтыну деңгейіне халық үшін электр энергиясына орташа тарифтердің және тиісті елдер азаматтарының орташа табыстарының арақатынасы әсер етеді. Бұл қатынас электр энергиясының қолжетімділік деңгейін көрсетеді. Ең қолайлы жағдайлар болжамды түрде осы өңірде байқалады. Ресейде тариф пен табыстың арақатынасын ескере отырып, орташа жылдық табыс үшін қолжетімді кВт-сағат саны жылына шамамен 232,1 мың кВт-сағатты және сәйкесінше айына 19,3 мың кВт-сағатты құрайды. Елімізде де бұл сандар ұқсас: орташа жылдық табыс жылына 221,8 мың кВт-сағат және айына 18,5 мың кВт-сағат.
Осылайша, секторды дамыту мен электр энергиясының тапшылығын төмендету үшін тарифтердің өсуін және электр энергиясын тиімді пайдалануды көздейтін «тарифті инвестицияға айырбастау» бағдарламасын жедел жүзеге асыру қажет. Алдыңғы жылдардағы халықаралық және отандық тәжірибе осындай шаралардың тиімділігін көрсетеді.
