Арада (1917 жылдың қараша-желтоқсанында) Түркістан автономиясы, Алаш автономиясы атты мемлекеттік құрылымдарды аяққа тұрғызуға тарихи талап жасалды. 1920 жыл 26 тамызда большевиктік өкімет аясында Қазақ автономиясын құру және оның жер көлемін белгілеу жөнінде декрет шықты. Бұл құжат Алаш Орда көсемдері – Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Әлімхан Ермекұлы (аты-жөндері алғашқы газеттер стилінде) сынды тұлғалардың Ленинмен жүргізген тікелей келіссөзінің нәтижесінде дүниеге келді. Сонымен 1917 жылы басталған Азаматтық соғысы аяқталған соң, 1922 жылдың желтоқсан айында Кеңес социалистік республикалар одағы құрылды. Ресей империясы жойылып, федерациялық құрылым дүниеге келді.
Осындай кезеңде қазақ оқығандары ұлттық мүдделерді қорғаудың тамаша үлгісін көрсетті. Хан заманы кетіп, орыс боданына айналған тарихи кезеңде дәстүрлі билік жүргізген тұқымнан шыққан оқымысты Әлихан Бөкейхан: «Хан баласында қазақтың хақысы бар еді, тірі болсам қазаққа қызмет қылмай қоймаймын», – деп айтып қана қоймай, ісімен де ұлтқа қызмет еткені – соның дәлелі. 1917 жылы қазақтың білімді деген бүкіл зиялыларының басын қосып, Алаш партиясын құрды. Шешуші тарихи кезеңде Алаш Орда үкіметін жариялап, тұрақты қарулы күш те жасақтай білді.
Кеңес үкіметі 1919 жылы Алаш қозғалысына қатысқандарға амнистия жариялағанымен, 1928 жылдан бастап оларды қудалай бастады. Алашордашылармен қырықпышақ болған «қызыл қазақ» алғашқыда олардың қор күйге түскеніне масайрағанымен, кейін – 1937-1938 жылдары өздері де пұшайман хал кешіп, қарсыластарымен бірге атылып кетті.
«Белдеусізден үй шықпас, белгісізден би шықпас» демекші, бұл жерде алашордашылар және қызыл қайраткерлердің білім айырмашылығы жер мен көктей болғанын айта кетуіміз керек. Алаш Орда үкіметінің халық кеңесі мүшелері 15 адамның білім деңгейі төмендегідей: Мысалы, Әлихан Бөкейхан 1894 жылы Санкт-Петербург Императорлық орман институтының статист мамандығын аяқтаған. Мұстафа Шоқай 1912 жылы Санкт-Петербург Императорлық университетінің заң факультетін бітірген, ана тілінен тыс ағылшын, француз, түрік, өзбек, орыс тілдерін білген. Мұхаметжан Тынышбайұлы I Александр атындағы Петербор темір жол транспорты институтын 1906 жылы тәмамдаған. Уалитхан Танашұлы 1909 жылы Қазан университетінің заң факультетін бітірген, Халел Досмұхамедұлы Санкт-Петербург Императорлық әскери-медицина академиясын 1909 жылы үздік дәрежелі дәрігер атағымен, алтын медальмен аяқтаған. Айдархан Тұрлыбайұлы 1902 жылы Санкт-Петербург Императорлық университетінің заң факультетін, Ахмет Бірімжанұлы Қазан университетінің заң факультетін 1895 жылы алтын медальмен бітірген, Халел Ғаббасұлы 1915 жылы Мәскеу университетінің физика-математика факультетін үздік аяқтаған, Садық Аманжолұлы Қазан Императорлық университетінің заң факультетін 1912 жылы аяқтаған, Жаһанша Досмұхамедұлы 1910 жылы Мәскеу университетінің заң факультетін, Әлімхан Ермекұлы 1921 жылы Том технологиялық университетін, Бақтыгерей Құлманұлы 1889 жылы Санкт-Петербург Императорлық университетінің шығыс тілдері факультетін үздік аяқтаған, Жақып Ақбайұлы 1903 жылы Санкт-Петербург Императорлық университетінің заң факультетін, Базарбай Мәметұлы Қазан университетінің заң факультетін 1917 жылы бітірген. Отыншы Әлжанұлы Омбы мұғалімдер семинариясын 1894 жылы бітірген.
Санжар Аспандиярұлы Санкт-Петербургтағы әскери-дәрігерлік академияны 1912 жылы бітірген, Сатылған Сабатайұлы 1899 жылы Мәскеудегі Лазарев атындағы Шығыс тілдері институтын, Сейілбек Жанайдарұлы 1913 жылы Санкт-Петербург Императорлық университетінің заң факультетін бітірген.
Алашордашылар хан-сұлтан, дәулетті отбасылардан шыққан бағландар еді. Олар мемлекеттік және қоғамдық тұлға деңгейіне көтерілген, сонымен қатар ақын, жазушы, ғалым болған шетінен дарынды адамдар. Қазақтың «сегіз қырлы, бір сырлы» деген теңеуі соларға қарап айтылған секілді.
Қызыл үкіметтің алғашқы жылдарындағы бұл саладағы адам түсінбейтін қайшылықты Ғ.Мүсіреповтің: «Оқығандық та мін – байлықтың белгісі, оқымағандық та мін – надандық белгісі», – деген сөзінен көреміз.
Ал қызыл қайраткерлер өкілдеріне келсек, Әліби Жангелдин – Қазан мұғалімдер семинариясында, Мәскеу діни академиясында шамалы уақыт оқыған, өзге дін өкілдері оны «Николай Степнов» деп те атаған. Кейін Мәскеу академиясының тарих факультетінен оқудан шығарылған, қазақтың алғашқы большевигі. Сұлтанбек Қожанов – Түркістан республикасының ішкі істер комиссары 4 жылдық орыс-тузем бастауыш мектебін, 3 сыныпты қала мектебін, Ташкент мұғалімдер семинариясын бітірген. Оқу-ағарту комиссары Темірбек Жүргенов Уфа жер шаруашылығы училищесіне оқуға түсіп, бітірмеген. Тұрар Рысқұлов Пішпек ауылшаруашылық мектебін аяқтаған, Ташкент мұғалімдер семинариясын бітірмеген. Сәкен Сейфуллин 1913 жылы Омбы мұғалімдер семинариясына түседі, бірақ бітірген-бітірмегені туралы нақты дерек жоқ. 1933 жылы ҚазПИ-ді тәмамдаған. Сейітқали Меңдешев – Қазан оқытушылар семинариясын 1903 жылы аяқтаған. Қазақ Орталық атқару комитеті төрағасының орынбасары қызметін атқарған Елтай Ерназаров тіпті оқымаған. Угар Жәнібеков революционер, оқыған жері туралы дерек кездеспейді.
Большевиктердің басым бөлігі – орта және кедей ортадан шыққандар еді. Кеңес өкіметіне саналы түрде атсалысқан аз ақсүйектің бірі – Бақытжан Қаратаев (1860-1934) 1890 жылы Санкт-Петербург университетінің заң факультетін алтын медальмен бітірген. 1926 жылы большевиктерден түңілген Б.Қаратаев партиядан өз еркімен шығады.
Тағы бір ақиқат нәрсе: большевик қазақ басшылары, қазіргі тілмен айтқанда, мектеп, училище, техникум деңгейіндегі ғана білімі болғанымен, арасынан тума талант, өздігінен оқуын молайтқан, жеме-жемге келгенде ұлттық мүддені жоғары қойған Тұрар Рысқұлов, т.б. ірі тұлғалар шыққан. С.Сейфуллин, С.Қожанов, С.Меңдешов, Т.Жүргенов мұрасын арнайы зерттеген ғалымдар аталған қайраткерлердің ұлтқа сіңірген еңбектерін дәлелдеп жүргенін де атап өткізгіміз келеді.
Әлихан Бөкейхан бастаған қазақ оқығандарының басын қосқан «Алаш» партиясы мүшелері, яғни қазақ ұлтшылдары да, қызыл қазақ қайраткерлері де еліміздің 1991 жылы тәуелсіздік алуын заңдылық жағынан негіздеп кетті. Олай дейтін себебіміз – 1922 жылы КСРО Конституциясында одақтас республиканың Одақтан шығу құқығы тіркелді. Бұл өз кезегінде 1991 жылы желтоқсан айында кеңес одағының бейбіт жолмен ыдырауына мүмкіндік берді (қараңыз: Тәуелсіздіктің тар жол, тайғақ кешуі //«Egemen Qazaqstan», 16.12.2022).
Қазақ халқының шын жанашыры – Әлихан Бөкейхан бастаған Алаш тұлғалары еді. «Жеті атасын білген жан – жеті жұрттың қамын жер» демекші, олар хан-сұлтан тұқымы, негізінен дәулетті отбасылардан шыққандар қазақ халқының қаймағы мен элитасы еді. Егер тарих оларға тәуелсіз елді басқаруға мүмкіндік бергенде, Қазақстан әлемнің ең дамыған елдерінің қатарына енері сөзсіз-тін. Оған қазақ зиялыларының білімдері де, түсініктері де молынан жететін. Бірақ тарих «егер» деген сөзді білмейді, шартты райды мойындамайды.
Әрине, біздің айтып отырғанымыз – көпшілікке белгілі дүниелер, яғни фактілердің констатациясы. Ал фактілерді салыстыру секілді ойлау тәсілін қолдансақ, құбылысты сын көзбен бағалауға мүмкіндік туады.
1917 жылғы оқиғалар 1991 жылы кеңес одағының ыдырауы, оның құрамына кірген ұлт республикаларының бейбіт жолмен егемен мемлекеттерге айналуымен пара-пар оқиғалар болды. Алайда тәуелсіздік ала салысымен ұлттың сана-сезімін оятқан күшке айналған қазақ зиялыларының жарқын шоғыры еліміздің саяси сахнасына шықты деп айта алмаймыз. Оның түрлі себебі бар.
Тіпті 1993 жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан «Болашақ» халықаралық стипендиясы бойынша 30 жыл ішінде 10 мыңнан аса Қазақстан азаматы мұхит асып, шетелде білімін жетілдіріп келсе де, жарқ еткен нәтиже бере алмады. Баспасөз бетінде «Болашақ» бағдарламасын «баламасы әлемде некен-саяқ, теңдессіз» деп жатады. Бірақ басқа халықтар да қол қусырып, қарап отырған жоқ, мысалы, Сауд Арабиясы бакалавриат пен аспирантурада оқу үшін Батыс университеттеріне жыл сайын 5 мың жас азаматын жібереді.
Ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев әрдайым жастар мәселесін көтеріп, оларға жаңа мүмкіндіктер беру, қабілетті жастарға кеңінен жол ашып, жағдай жасау керек екенін айтып келеді.
Жастар қалыптасып отырған қолайлы жағдайды ұтымды пайдаланып, өздерінің білім деңгейін, ұлты жолындағы қадір-қасиетін, мінезін, шетелдерде жинақтаған тәжірибесін еліміздің бүгіні мен келешегі үшін жұмсауы керек-ақ.
«Халыққа қызмет ету – білімнен емес, мінезден» деп Әлихан Бөкейхан айтқан ақиқат бізді әрі ойландырып, әрі табанды етуі қажет деп санаймыз.
Қайрат СӘКИ,
Қазақстан Республикасы дипломатиялық қызметінің еңбек сіңірген қызметкері
