Сақталмаған бөліктерін гипспен қайта қалпына келтіру, сырлау
Отырарға іргелес орналасқан отырықшы-егінші қоныстар кеңейе бастаған. Қаланың өзі де қолөнершілер тұрағы – рабадтың есебінен дами түскен. Құрылысы жүйелі жүргізіле бастағандықтан онда біркелкі үйлер бой түзеген. Су құбыры, канализациялық жүйесі жөнге келтірілген. Қаланың орталығы да, іргелес рабаттары да қамал қорғанмен қоршалған. Егіншіліктің дамуы да қалалар санының артуына байланысты болды. Қала сыртындағы егін егуге жарамды жерлер игеріле бастады. Арық каналдар арқылы суару жүйесі дамып, жетілдірілді. VII-VIII ғасырларда Отырар алқабында Арыс өзенінің суына негізделген суландыру жүйесі салынған. Бұл кезеңнің бас каналдарының арналары, кейінгі кезеңдікіне қарағанда жерден биік орналасқан жал болып қалған. Суландыру жүйесі қалдықтары Отырардың солтүстігінде, Пышақшытөбе маңында жақсы сақталған.
Керамикалық құбырлардың қазба барысындағы көрінісі
Отырар қаласында жүргізілген археологиялық қазба барысында көптеген тұрмыстық бұйымдардың қалдықтары табылып жатады. Солардың қатарында басым бөлігі саздан жасалған керамикалық бұйымдар. Осы табылған керамиканың бай жинақтары сол заманда тек табыс көзі ғана емес, сонымен қатар көркемөнер туындысы болған. Осындай заттарды жасаған Отырардың құмырашылары Сырдарияның орта ағысында орналасқан басқа да қалалардың мақтанышы болғандығы тарихтан белгілі. Отырар қала жұрттарындағы 2021 жылы табылған олжалардың ішінен музейіміздің қорын толықтырған су құбырлары ерекше көзге түседі. Қаланың орталығына осы саздан жасалған керамикалық құбырлар арқылы ауыз су жеткізгеніне археологиялық қазба жұмысы барысында анықталған магистралды құбырлар жүйесі дәлел бола алады. Керамикалық құбырлар ауыз суды жеткізумен қатар қаланың орталығындағы лас суларды, жауын-шашын қалдықтарын да сыртқа шығару қызметін атқарған. Құбырлармен қатар науа тәрізді су тартуға арналған арықшалардың да археологиялық қазба барысында кездесіп жатуы осыны меңзеп тұрғандай. Тұрғын-үйлердің санитарлық жүйелері де толыққанды жұмыс істегендігі осы археологиялық қазба барысынан белгілі. Моншаның маңында жүргізілген қазба барысында анықталған жерасты галереясы, ондағы тартылған су құбырлары қалалық мәдениеттің жоғары болғандығын дәлелдейді.
Керамикалық бұйымдарды қайта желімдеу жұмыстары
Реставраторларымыз археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған керамикалық құбырларды қайта қалпына келтіру жұмыстарын жүргізген болатын. Мұндағы мақсат – музейге келуші көрермендерге заттың толыққанды пішінін көрсету, оның алдағы уақытта сақталуын қамтамасыз ету болатын. Тынымсыз еңбектің нәтижесінде қат-қабат топырақтың астында қаншама ғасыр көміліп жатқан құбырлар қайта жаңғырғандай күйге енді. Табылып жатқан керамикалық құбырлар көлемі жағынан әркелкі. Біз қайта қалпына келтірген құбырлар қызғыш түсті саздан күйдірілген. Ауыз бөлігі сүйірлеу, түбі кеңдеу келеді. Яғни бір-біріне кигізуге ыңғайлы түрде жасалған. Ұзындығы 80 см, ауыз бөлігінің диаметрі 18,5 см. Түбінің диаметрі 28 см. Қабырғаларының қалыңдығы 1,5 – 2 см.
Керамикалық құбырдың реставрациядан кейінгі көрінісі
Реставрациялық жұмыс бірнеше кезеңмен жүргізілді. Қалпына келтіру жұмысын бастамас бұрын реставрациялық және консервациялық жұмыстардың жолдары мен әдіс-тәсілдері талқыланып, реставрациялық Кеңес отырысының хаттамасы жасалды. Толыққанды зерттеу жұмысы жүргізіліп, соның нәтижесі бойынша қалпына келтіру әдісі анықталды. Қалпына келтіру жұмыстары бұл салада затты жүйелі түрде зерттеуге және қалпына келтірудің маңызды шешімдерін қарастыруға бағытталды.
Заттың табылған кездегі жай-күйін толыққанды бейнелеу мақсатындағы ғылыми сипаттамасы жазылды. Заттың материалына, жасалу техникасына талдау жасалып, зақымдалу себептерін анықтау мақсатында зерттеулер жүргізілді.
Керамикалық құбырларды тұздан тазарту жұмыстары жүзеге асты. Топырақтың астында ұзақ жатқандықтан температуралық-ылғалдылықтың күрт өзгеруінен бетінде кристалдық түзілімдер пайда болғандықтан, жуу және булау арқылы тұздан тазалау жұмыстары атқарылды.
Жоспарлы қалпына келтіру жұмыстары кезінде су құбырының сынған бөліктері қайта желімделіп, сақталмаған бөліктерінің орны гипспен қайта қалпына келтірілді. Гипс бөліктерінің түсін бастапқы қалпына барынша жақындату, ұқсату мақсатында саздан жасалған сұйықтықпен сырланды.
Қалпына келтіру жұмысы барысындағы барлық кезең суретке түсіріліп, кезеңдер атқарылған күні бойынша құжатталды.
Бауыржан СҰЛТАНМҰРАТОВ,
«Отырар» мемлекеттік археологиялық музей-қорығының бөлім меңгерушісі