Осы зерттеулердің нәтижелеріне шолу жасап көрсек. «World Happiness Report 2023» – жыл сайын тәуелсіз сарапшылар әзірлейтін көлемді зерттеу. Ал «Global Happiness 2023» дайындайтын «IPSOS» компаниясы – 90 нарықта жұмыс істейтін және 18 мыңнан астам қызметкері бар ірі маркетингтік зерттеу компаниясы. Ондағы зерттеуде әлемнің 32 елінде, 18-74 жас арасындағы 22 508 адамды қамти отырып «Global Advisor» онлайн платформасы арқылы өткізілген.
20 наурызды Халықаралық бақыт күні деп жарияланғанына 10 жыл толып отыр. БҰҰ Бас Ассамблеясы 66/281 қарарын осы мәселеге арнаған. Бүгінгі таңда мемлекеттердің жетістігін бағалауда халықтың бақытты болу көрсеткіші өзекті. Бақыттың өлшемі туралы мамандар арасындағы көзқараста да консенсус күшейіп келеді. Бақыт ендігі кезекте үкіметтер орындайтын мақсатқа айналуы ықтимал.
Ұлт бақытын өлшеудің кең таралған жолы – халықтың репрезентатив бөлігінің өз өміріне қанағаттануы туралы сауалдамаға жауабы. Азаматтардың тұрмысы әлеуметтік қамтылған және дені сау болса, олардың өмірге қанағаттану деңгейі де жоғары болады. Қоғамда Аристотель айтқан «эвдемония» (адам іс-әрекетінің негізі оның бақытқа ұмтылуында деп қарастыратын этика бағыты) деңгейі жоғары болуы керек, сонда өмірге қанағаттану сезімі қатар жүреді.
Азаматтардың бақыты үкіметтің мақсатына айналған соң, бұл институционалдық тәжірибеге де терең әсер етеді. Жұмыс, отбасылық өмір және жалпы қоғам сапасы секілді денсаулық, әсіресе психикалық денсаулық үлкен басымдыққа ие болады.
Қазіргі кезеңде мемлекет саясатын азаматтардың әл-ауқат өлшемі бойынша бағалаудың өзектілігі артып келеді. 2020-2022 жылдардағы өмір сүру ұзақтығы көптеген елде пандемияға дейінгі кезеңмен шамалас болды. Өмір сүру ұзақтығы бойынша Финляндия алты жыл қатарынан 1-орында тұр. Соғыстан зардап шеккен Ауғанстан мен Ливан сауалдамадағы ең бақытсыз елдер болып қалды, мұндағы өмірдің орташа деңгейі ең бақытты он елге қарағанда бес ұпайға төмен (0-ден 10-ға дейінгі шкала бойынша).
Әлемдегі бақыт алшақтығы айтарлықтай тұрақталып келеді, дегенмен көптеген Африка елінде бұл көрсеткіш алшақтығы жоғары.
Халықтың әл-ауқаты мен табысының артуы – бақыт индексіне әсер ететін көрсеткіштердің бірі. Жаһандық ауқымда кедейлік көрсеткіші COVID-19 таралған үш жылда аздап төмендеген. Бұл құбылыс дағдарыс кезінде сенім мен әлеуметтік қолдаудың адамдардың бақытты болуына қаншалықты әсер ететінін көрсетеді. Оны төмендегі 4 мысалдан көруге болады.
2020-2021 жылдары инфекцияның таралуымен күрескен елдерде өлім-жітім деңгейі төмен болды және әл-ауқат жақсарды. Осы жылдары жаһандағы қайырымдылық деңгейі де артқан. 2022 жылғы деректер просоциалды («басқа адамдарға немесе жалпы қоғамға пайда әкелетін», «көмек көрсету, қайырымдылық жасау») әрекеттер пандемияға дейінгі кезеңмен салыстырғанда шамамен 4/1-ге жиі екенін көрсетеді.
2022 жылы әлеуметтік байланыстар мен өзара қолдау әлемнің алты аймағын қамтитын 7 мемлекетте жалғыздыққа қарағанда екі есе жиі кездескен. Бұл екі көрсеткіш адамдардың басқалармен қарым-қатынасын бағалауда маңызды болды.
Мемлекеттің әл-ауқаты мен тиімді жұмысы адамдардың бақытты болуына үлкен әсер етеді. Мемлекеттің әлеуетін оның қаржылай мүмкіндігі (инвестиция тарта алуы); ұжымдық әлеуеті (қызмет көрсете білу); құқықтық әлеуеті (заңның үстемдігі) арқылы өлшеуге болады. Азаматтық соғыстың және репрессияның алдын алу да мемлекеттің әлеуеті үшін өте маңызды.
Әртүрлі елде осы көрсеткіштің барлығы адамдардың өз өміріне қанағаттануымен байланысты. Осы көрсеткіштерді қолдана отырып, мемлекеттерді 3 кластерге жіктеуге болады: ортақ мүддесі бар, ерекше мүддесі бар және әлсіз мемлекеттер. Ортақ мүддесі бар мемлекетте өмірге қанағаттану әлсіз мемлекетке қарағанда 2 балға (10-нан) жоғары, ал ерекше мүддесі бар мемлекетте әлсіз елге қарағанда 1 балға жоғары.
Жақсылық жасау мен өзін жақсы сезіну де бақытты болудың көрсеткіші. Бейтаныс адамға көмектесу, ақша беру, қан тапсыру және еріктілік сияқты альтруистік мінез-құлық бүгінде жиі кездеседі. Бақыт пен альтруистік мінез-құлықтың арасында тығыз байланыс бар. Әдетте, альтруистік көмек алған адамның әл-ауқаты жақсарады, бұл елдер арасындағы корреляцияны түсіндіруге көмектеседі. Альтруистік көмектің арқасында адамдардың әл-ауқаты артқан кезде, олар басқаларға ізгілік жасау арқылы көмектесуі ықтимал (1-сурет).
Үш жылға негізделген Бақыт рейтингіндегі мемлекеттердің көрсеткіші 2020-2022 жылдары
«World Happiness Report 2023» зерттеуі бойынша әлемдік рейтингте алғашқы үштікке Финляндия, Дания мен Исландия мемлекеттері енсе, Қазақстан 44-орынға тұрақтаған.
Табысы жоғары және орташа елдердің азаматтары көңілі толатын көрсеткіштерде айырмашылық бар. Мысалы, экономикалық дамуға байланысты табысы жоғары елдердің азаматтары өз қауіпсіздігіне, материалдық мүлкіне, өмір сүру жағдайы мен жұмысына көбірек көңілі толады. Ал табысы орташа елдердің азаматтары жалпы сенім мен рухани өмірі, физикалық әл-ауқаты, туыстарымен қарым-қатынасы және өзіне берілетін бағаға көбірек басымдық береді.
Бақыт индексі өмір сүру деңгейі, үкімет жұмысының тиімділігі, елдегі жағдайдың азаматтардың көңілінен шығуы, қоғамдағы өзара көмек көрсету мен гуманизм көрсеткіштері сынды маңызды факторларды қамтиды. Алдағы уақытта әлемдік деңгейде халықаралық ұйымдар мен тәуелсіз сарапшылар тобымен жүргізіліп жатқан мұндай есептер мен көрсеткіштерге назар аудару зерттеуші ғалымдар мен мамандар үшін өзекті бола бермек.
Бауыржан СЕРІКБАЕВ,
Қазақстан қоғамдық даму институтының сарапшысы
