Ауыл мектебі түзелмей, білім көші оңалмайды

Біздегі білім саласы әлемдік білім кеңістігінің деңгейімен салыстырсақ, айтарлықтай же­тіс­тікке қол жеткізді. Өйткені жетістіктер алаңы болып сана­латын жетекші мектептер бар­шы­лық. Жалпы, жетекшілік деге­німіз – адамдарға әсер ету үдерісі, қазіргі тілмен айтқанда жүйелі формальді емес қарым-қатынастың жемісі. Сонда же­текші мектептердің негізгі қыз­меті қандай? Яғни дайын бі­лімді тереңдету, жетілдіру, кәсі­би дамуға ықпал ете отырып, серіктес мектептерге де қолдау көрсету. Негізгі өкініш сол – же­текші мектептердің ауыл өмі­рінде емес, тек қалаларда негізі қаланып, білім сапасы бойынша қаланың ауылдан көш ілгері тұрғандығы.

Олай болса, осы мәселенің негізгі ақсап отырған тұстарын санамалап көрсек. Ең әуелі білім саласындағы қаржыландыру мәселесі маңызды. Оқушылардың білім алу үдерісіндегі отырған ор­тасы, яғни мектептің материал­дық-техникалық базасы заманауи жабдықталған болуы, сонымен қатар білім алуға байланысты қажеттіліктерге бөлінетін қаржы көлемі көп мәселенің шешімі болатыны анық. Өйткені мектеп, оның ішіндегі білім алатын сыныбы және ондағы атмосфера, қарапайым тілмен айтқанда, пәндік кабинеттер мен ондағы жиһаздар да үлкен рөл ойнайды. Бәрі заманауи болса, әрине оқушының да ынтасы ерекше артатыны белгілі.

Екіншіден, білім беру ісін­дегі жас мамандар тапшылығы өзекті. Бұл мәселені ел Пре­зи­денті де ерекше назарда ұс­тап келеді. Ол ауыл мен қала мек­тептеріндегі білім сапа­сы­ның алшақтығын айта келе: «негізгі мәселе – ауыл­ды жер­дегі білікті педагог кадр­лардың тапшылығы» деген болатын. Расында да, білікті кадр білім бастауы екені ақиқат. Біз айтып отырған алшақтыққа әсер ететін негізгі фактор да – осы.

Міне, ауылдық жерлердегі білім сапасы деңгейінің төмен болуының ең негізгі проблемалары осындай. Осы тұста ауылды жерлердегі білім сапасына тоқталғым келеді. Қа­зір респуб­лика бойынша 7 500-ден аса мектеп бар дейтін бол­сақ, оның 6 мыңға жуығы – ауылдық мектептер. Олар қала мектебінің деңгейінен едәуір төмен болып тұр. Адами капиталдың негізі білімде екені түсінікті. Ал білімде серпіліс болмаса, инновациялық дамуда да оң өзгеріс байқалмайды. Сондықтан әсіресе, ауылдағы мектептердің білім сапасын, деңгейін көтеру өте маңызды. Мемлекет басшысының өзі ауыл оқушыларының білім дең­гейін көтеруге ерекше көңіл бөліп, оны дамыту, за­манауи құрал-жабдықтармен жабдықтау, ауыл мұғалімдерінің құзыреттілігін арттыру бағы­тында жұмыс істеуді тапсырып келеді. Демек, ауыл мекте­бінің жағдайын түземей, бі­лім көшін оңалта алмаймыз. Мә­селен, лингафонды және муль­тимедиялық кабинеттің, қала мектебінде қарапайым құ­ралға айналған интерактивті тақтаның, ал модификацияланған кабинеттердің жағдайы тіпті бөлек әңгіме. Ауылдарда мұндай жүйедегі пәндік кабинетті көп кездестірмейсіз, тіпті жоқтың қасы десе де болады.

Сондай-ақ әлеуметтік осал топтан шыққан оқушыларға білім беру тақырыбы да тасада қалмауы керек. Қазір өңір­лерде білімге жанашыр кәсіп­керлердің қолдауымен құрыл­ған жағдайы төмен отбасыдан шыққан балаларды ұлттық бірыңғай тестілеуге тегін дайындап, тегін оқытып жатқан қоғам­дық қорлар бар. Мәселен, Шым­кент қаласындағы «Demeu-Kazakhstan» қоғамдық қорының көмегімен әлеуметтік осал топқа жататын 90 оқушы, Тараздағы «Orken-niet» қоғамдық қорының көмегімен әлеуметтік осал топқа жататын 120 оқушы (80-і – қала, 40-ы – ауыл оқушысы) бі­лім алып жатса, Қызылордада «Elarai» қоры, Ақтауда да осы секілді қоғамдық қор жұмыс істеп жатқанын айта кеткен жөн.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық қоғам­дық сенім кеңесінің үшінші отырысында ауыл мен қала мектеп­терінің бүгіні туралы: «Келесі бір маңызды міндет – қалалық және ауылдық мектептер ара­сын­дағы алшақтықты азайту. PISA (Халықаралық оқушы қа­білетін бағалау бағдарламасы) мәліметтері бойынша қазір ара­дағы алшақтық 1,5 жылды құ­райды. Балалардың барлығы тұрғылықты жеріне немесе әлеу­меттік жағдайына қарамастан, сапалы білімге қол жеткізуі керек», деген болатын.

Қазіргі таңда ауыл мектептері болашақ ұлт мектебінің негізін қалаушы болып саналады. Нақты айтқанда, ұлттық білім саясатын жүзеге асыратын мекемелер екені аян. Жасыратыны жоқ, бүгінде қала мектептері мен ауыл мектептері арасындағы білім сапасының деңгейі жер мен көктей. Салыстыруға мүлдем келмейді.

Негізінен, елімізде бастауыш және орта сыныптардан кейін білімін жетілдіремін деген оқушыларға арнайы мамандан­дырылған немесе белгілі бір пән­дерді тереңдете оқытатын мек­теп­тер жүйесі қалыптасқан. Мұ­нда баса айта кететін мәсе­ле республика бойынша жара­тылыстану-математикалық ба­ғыт­­та тереңдете оқытатын 90 ли­­цейдің 8 пайызы, қоғам­дық-гуманитарлық бағыт бойынша оқытатын 120 гимназияның 14 пайы­зы ғана ауылдық елді мекендерде орналасқан. Бұл ауыл оқушыларының тереңдете білім беретін ұйымдарда оқу мүмкіндігі шектеулі екенін аңғартады.

Сондай-ақ оқушылардың арасында ерекше дарынды ба­ла­лардың болатыны белгілі. Олардың табиғат берген ерекше қабілеттері мен дарынын тани отырып, одан әрі дамуына жағдай жасап, бағыт-бағдар беру өте жауапты іс. Әр баланың жеке қабілетін анықтай отырып, оны сол бағытта жетелеп дамыту – қоғам мен мектептің, одан соң ұстаздардың парызы. Оқушыны заманына қарай икемдеп, заманының озық өнеге­сін санасына сіңіріп, оларды шы­ғар­машылық бағытта оқыту – бүгінгі күннің басты талабы. Ал бұл қабілет-қарымды да­мыту үшін де арнайы білім ошақ­тарының жұмыс істеп жат­қандығы белгілі. Мәселен, дарын­ды балаларға арналған рес­публикалық, облыстық деңгей­дегі мамандандарылған және дербес мәртебеге ие Назарбаев зияткерлік мектептері бар. Олар да қала маңында, облыс ор­талықтарында орналасқан. Енді қараңыз, аталған мектепте 5 және 7-сыныптарға дарынды оқушыларды емтихан тапсыру арқылы қабылдайды. Бұл мектептерге түсу үшін оқушының мектеп бағдарламасынан тыс материалдарды меңгеруі, тіпті кейбіріне түсу үшін белгілі деңгейде ағылшын тілін білуі шарт. Ал ауыл баласында ондай мүмкіндіктер жоқ қой. Қазір жекеменшік репетиторлық және оқу орталықтары ақылы негізде мамандандырылған мектептерге оқушыларды дайындау қызметін ұсынады. Бірақ ел бойынша табыс деңгейі ең төменгі көрсеткіштерге ие ауыл тұрғындары үшін балаларын ақылы курстарда оқыту тіпті мүмкін емес.

2022-2023 оқу жылында ауыл мектептеріндегі 1 474 629 оқу­шының тек 2 915-і ғана ма­ман­дандырылған мектептер­ге қабылданған. Бұл елдегі ауыл оқушыларының жал­пы санынан 0,2 пайызын ғана құрайды. Сондай-ақ ауылдықтардың пән­дік олимпиадаларға қатысып, жеңімпаздар қатарынан көріну деңгейі де қалаға қарағанда, әлдеқайда төмен. Ауылдағы білім сапасын арттыру үшін бірнеше жоба жасалып, бағ­дар­ламалар қа­былданды. Са­палы кадр тап­шы­лығы мен мектептің мате­риал­дық база­сының әлсіз­дігі­нен бұл мәсе­ле әлі күнге дейін шешіл­мей тұр. Осындай өзек­ті мәселе­лер­­ді қолға алу мақса­тында «Ауыл» партиясы фрак­ция­сы­ның депутаттары атынан Пре­мьер-министрдің орынбасарына депутаттық сауал да жолдадық.

Жалпы, «Дипломмен – ауыл­ға!» бағдарламасының талаптарын қайта қарау қажет. Неге десеңіз, жоғары оқу орнын үздік бітірген жас мамандарды ауыл­да тұрақтандандыру арқылы дарынды балаларды оқытып, олар­ды дайындау деңгейін артты­руға болады деп ойлаймын. Ауыл­ға білімді, креативті маман бармайынша білім сапасы көтеріл­мейтіні анық. Нақ осы тақырып аясында Қасым-Жомарт Кемелұлы: «Алшақтықты азай­ту үшін ауыл­дағы шағын жи­нақталған мек­тептерді білікті оқытушылар құрамымен қамта­ма­сыз ету керек», деп айтқан еді.

Қазіргі кезде оқушыларға қосымша мүмкіндіктер ұсынатын онлайн платформалар бар екенін білеміз. Жекеменшік оқыту орта­лық­тары заман ырқына жылдам икемделіп қосымша ақылы курс­тар ұсынып жатыр. Біздің зерт­теуіміз бойынша, кейбір жеке­мен­шік оқу орталықтарының плат­­фор­малары бір сәтте 30 мың оқу­шыға дейін онлайн режімде сабақ өткізетін техникалық және әдістемелік мүмкіндіктерге ие. Ендеше, оқу нарығының өзі туғыз­ған осы мүмкіндікті ауыл­дың бі­лім беру саласын дамыту үшін кеңі­­нен пайдалануға әбден болады.

Оқу-ағарту министрлігінің мәліметінше, мемлекеттік тапсырыс шеңберінде «Bilim Land», «Daryn.online» және тағы да басқа платформалар арқылы 5 236 ауылдық мектеп қосымша оқыту қызметтерін қолданады екен. Аталған мекемелердің көрсетіп отырған қызметтері толыққанды онлайн үлгіде емес. Бұл платформаларда негізінен таспаға жазылған бейнесабақтар орналастырылған. Ал оқушыға қажеті – нақты уақыт режіміндегі онлайн үлгідегі тақырыбы өзекті, мазмұны үнемі жаңартылып отыратын қосымша сабақ.

Осы көтерілген мәселе­лер­ді ескере келе, ауыл мектеп­терін­дегі білім беру сапасын арттырып, ауыл мен қала мек­тебі оқушыларының білім алу мүмкіндіктерін теңес­тіру мақ­сатында Оқу-ағар­ту ми­нис­тр­лігіне бірқатар ұсы­ныс жеткіздік. Ондағы негізгі ұсыныс­тар­дың бірі – «Дипломмен – ауыл­ға!», «Жастар практикасы», «Жас­тардың кадрлық резерві» сынды жастардың қаже­тіне жарайтын мемлекеттік бағдар­ламаларды қайта жаңғыр­тып қана қоймай, қосымша жаңа жобалар жасап, сол бағытқа бөлінетін қаржының көлемін ұлғайту. Одан бөлек, білім сала­сын­дағы мемлекеттік және жеке­мен­шік оқу ошақтары арасында білім деңгейін көтеру үшін екіжақты әріптестік жүйесін жү­зеге асырған дұрыс. Осы секілді тағы да басқа ұсыныстарымызды жолдадық.

Аталған бастамаларды жү­зеге асыру үшін алдағы уа­­­қыт­та біз уәкілетті мем­ле­кет­тік ор­ган­дармен, қызмет көрсе­­ту­ші субъектілермен, оқу­шыл­ар­мен, олардың ата-аналары­мен тал­қылап, сараптауға қажетті ұйым­дастыру іс-шарала­рын өткізуге дайынбыз. Деме­к алдымызға межелі мақсаттар қоя отырып, оларды түбегейлі қарастырып, алтын бесікке баланған ауылдағы орта білім ошақтарының қызмет көрсету деңгейін көтеруге барынша әрекет жасау қажет.

Ерболат САУРЫҚОВ,

Мәжіліс депутаты