Cурет

Бұл үшін кезінде өзіміз тауып жазып, есімдерін ерекшелеп атаған саяхатшылар еңбектерін қайта қарауға тура келді. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Орталық Тянь-Шань, ондағы Хан-Тәңірі шыңын көріп, зерттеген бұлардың жалпы саны 15-ке жуық адам еді. Солардың ішінде неміс альпинисі Мерцбахерге келгенімізде көзімізге: «Ол Хан-Тә­ңірі массивіндегі мәрмәр қа­бырға мен жұмбақ көлді тұңғыш тап­қан және шыңды ең алғаш фотоға түсірген жан», – деген сөйлемнің көзімізге оттай басыл­ғаны!.. Міне, қызық! Мұны бұ­рын біз қалай байқамағанбыз, көр­ме­генбіз?!. Шамасы, бұл интернет жетістігі арқылы табылған соңғы жаңалықтардың бірі-ау! Содан ал кеп ізденіс жұмысына кірісейік. Ақыры керек деректерді компьютер базасындағы сайт ресурстары мен саяхатшының Тянь-Шань сапары туралы 1905 жылы Лондоннан жарыққа шыққан ағылшын тілін­де­гі кітабының соңғы басылымын Қазақстандағы Германия елші­лі­гі­нің қызметкерлері арқылы ал­дырт­қанан кейін төмендегі жәйт­терге куә болдық.

Германиядағы Байедсдорф елді мекенінде 1843 жылы өмірге кел­ген Готфрид Мерцбахер аң тері­лерімен сауда жасайтын дү­кен­­шілер әулетінің баласы екен. Өсе келе әке жолын қуған оның тасы өрге домалап, мол дәулетке ие бо­лады. Бірақ тумысынан роман­тик ол 1886 жылы өзіне тиеселі сауда нүктелерінің бәрін нота­риус­тік қолхатпен іскер топ өкіл­деріне өткізеді. Мұндағы мақсаты – сауда-саттықтан қолын босатып, оған қатысты жұмыс­тар­дың бәрін сол саланың адамдарына келісімшартпен беру арқылы олардан өсім алып отыру-тын. Осындай қаржы көзіне қол жеткізген соң ол сонау балалық шақтан бергі арманы альпинизммен айналысуға мықтап ден қояды. Сөйтіп, өзі жасақтаған экспедиция­лармен Еуропа және Америка елдерінің таулы өлкелерін емін-еркін аралай бастайды.

1900 жылы Мерцбахер Ресей мен Қытай шекарасындағы Тянь-Шань, ондағы Хан-Тәңірі шыңы туралы естиді. Мұны ол Санкт-Петер­бургтегі Императорлық Орыс география қоғамы ғалымдарының аталған аймаққа барып келгеннен соң жазған еңбектерінен білген еді. Соларды жата-жастана оқыған неміс альпинисінің осы бір мүлдем бейтаныс әрі беймәлім жерге құмартқаны сонша: «Тәуекел!» – деп сапарға шығуға бел байлайды. Бір есептен алып қарағанда, оның бұл ойы дұрыс та еді. Өйткені оған дейін Жер шарының арғы-бергі бетіндегі Кордильер, Пиреней, Альпі және Кавказдағы биік шыңдардың бәрі игеріліп біткен-тін. Саяхатшылар мен зерттеушілер үшін енді Азия­дағы Памир, Тянь-Шань, Гиндукуш, Алтай және Гималай тау жоталарының құпиялары әлі ашыла қоймаған нүктелер еді.

Осы жұмбақ жерлердің бірі Тянь-Шаньға құмартқан Мерц­бахер оған экспедиция жасақтауға кірісіп, болашақ сапарға жігерлі әрі төзімді, сонымен қатар қабілетті зерттеушілерді жинауға барынша күш салады. Соның нәтижесінде, құрамында Берлиндегі тау-кен институтының қызметкері, геолог Г.Кейдель, Мюнхендегі ғылыми-зерттеу орталығының инженері Г.Пфан, Кавказдағы Пятигорск қаласының бас бағбаны Э.Руссель, таулы Тироль өлкесінен шыққан жолбасшы Ф.Костнер секілді альпинистер бар топ 1902 жылы патшалық Ресейге қарайтын Жетісу губерниясының орталығы Верныйға (қазіргі Алматы – авт.) келіп жетеді. Одан 350 шақырым жердегі Ресей-Қытай шекарасында орналасқан Нарынқол форпосына бет алады. Интернеттегі деректер міне, сол әскери бекініске жеткен соң олардың жорыққа жан-жақты түрде әзірленгенінен мол мәлімет береді. Атап айтқанда, осы елді мекеннен 54 шақырым жердегі Хан-Тәңірі массивіне қалай жетуге болады деген мәселе талқыланғанда, оған селоның қарт тұрғыны Н.Набоков Байынқол аңғарымен жүріп отырып баруды ұсынады. Және жорықты тамыз айының ал­ғаш­қы аптасынан бас­тап, бар-жоғы 2 жеті ішінде аяқтап шығуға кеңес береді. Мұны ол кісі бұл жердегі ауа райының сол уақыт­тағы 14-15 күн бойы бұлтсыз ашық, ты­мық және жаймашуақ болатын ерек­шелігімен түсіндіреді. Ал сөз етіліп отырған өңір шекаралы аймаққа жататындықтан, экспе­дициядағы шетелдіктер өмірінің қауіпсіздігіне кім жауап береді дегенде, оны Верныйдан келген пәрмен бойынша осы форпостағы 2-Сібір полкінің 1-жүздігіндегі Жетісу казактарының уряднигі К.Деев жеке взвод конвойын бөлу арқылы өз мойнына алатындығын мәлімдейді.

Сол басқосуда болған тағы бір қызық жәйт бар. Жоғарыдағы мәселелер дұрыс шешімін тапқан соң Мерцбахер олардан альпинис­тер пайдаланатын азық-түлік пен құрал-жабдықтардың өздерінде жеткілікті екендігін, дегенмен тағы нендей нәрселердің керек боп қалуы қажеттілігін сұрайды. Сонда жоғарыда аты аталған Н.Набоков қария бұлардың түнемелік шатыр­ларына басын шайқап, 4 500 метр биіктікке жеткен соң мына палат­ка­лардың жылуға қамзау бол­май­тын­дығын, сондықтан іргедегі қазақ ауылдарынан шағын жаппа киіз үйлер және ат ерттеп, жүк теңдерін бууды жақсы білетін жергілікті ұлт жігіттерін жұмысқа алуды ескертеді. Содан бастап Мерц­бахердің тілдік қорына «жігіт» сөзі берік енеді. Мұны біз оның қолымыздағы ағылшынша жазылған «Орталық Тянь-Шаньға саяхат» кітабындағы сөйлем жолдарынан анық байқаймыз.

Осы ұйымдастыру жұмыс­тары­ның бәрі әбден реттеліп болған соң экспедиция мүшелері, олар­ды қорғаған әскери взвод солдат­тары, жолбасшылар және азық-түлік пен құрал-жабдық артыл­ған жүк­терге ие адамдар бар, 128 аттылы керуен Нарын­қол­дан Хан-Тәңірі етегіне қарай қозға­лады. Бұл «Аргументы и факты» ап­та­лығының 1997 жылғы 12 қыр­күйектегі «Асқақ шың­ды бағын­дыруға ұмтылған неміс» атты мақа­ладан алынған дерек.

Осылайша, олар Байынқол аңғарын өрлей отырып, Қара­ғай­лыға келеді. Ақкөл­дің етегін жанамалай өтіп, Екіашаға жетеді. Одан Жарқұлақ... Осы жерде оқыс оқиға орын алады. Оған «кінәлі» қалың шөп арасынан ду етіп көтерілген бөгелектер шоғыры екен. Тамыз айында әбден өсіп-өніп, тірлік ету қабілетінің ең жоғарғы кон­ди­циялық деңгейіне жеткен олар ойда жоқта әлденеше жүздеп келіп, қылқұйрықтарға атой салған ғой. Бейқам келе жатқан экспеди­ция мүшелері жылқылардың қас жауы бұл қанатты жәндіктер өкі­лінің мынадай дүлей әрекетін қайдан білсін. Сондықтан да олар алғашында естерін жия алмай, жүк артылған аттардың тулап, бүйірлеріне ауған теңдерді сүй­ретіп ала қашқан, сөйтіп олар­дағы жәшіктерден шашылған кон­сер­вілерді аласұра таптаған көрі­нісіне зәрелері ұша қарап тұрып қалады. Мерцбахердің қорыққаны фотоаппаратураның асай-мүсей саймандары артылған ат еді. Жоқ, ол аман болып шығады! Ке­руендегі оған жауапты «жігіт» оны бөгелектер шоғыры жоқ ашық бет­кейдегі тақырға қарай жетекке ала тартып барады екен.

Біраздан соң бұл у-шудың бәрі басы­лады. Конвойдағы солдат­тар мен жол көр­сетіп, жүк тиеуге жалданған қазақтар қылқұй­рық­тардың ата жауы осы бір титтей ғана қанатты жәндіктерден әптер-тәптері шыққан керуенді ретке келтіріп, өрге қарай қайта қозғалады. Содан 17 шақырым жол жүрген соң олар аңғардың тұйықтала біткен тұсына келіп то­қ­тайды. Байқап қараса, алда­рында алып тас қабырға тұр. Оның ернеуіндегі ғасырлар бойы жиналып сүңгіленген мұздардан сауылдай құйылған мыңдаған тамшыларда есеп жоқ. Жерге жеткенде олар жеке-жеке бұлақ боп ағып, бір арнаға тоғысады екен. Кейін белгілі болғанындай, бұл Байынқол аңғарындағы осы аттас үлкен өзеннің басын құрайтын негізгі су көзі болып шығады.

Шыңға алдарында тұрған мына алып тас қабырға арқылы жол та­уып өту мүмкін емес еді. Сондықтан одан үмітін үзген экспедиция мүшелері енді оның оң жағындағы қарлы асуға көз тігеді. Байыппен барлап қараған жанға бұл да оңай шағыла қоятын жаңғақ емес сияқты. Өйткені бір жағы жоғарыда сөз еткен қып-қызыл тас қабырғаға, ал келесі шеті көкке қарасаң төбеңнен тақияң түсер зау биік жалаңаш шоқыға барып тірелетін оған аяқ басу емес, көз тоқтатып қараудың өзі қорқынышты еді. Себебі ұзын­дығы бір шақырымдай жерге кесе көлденең жатып алған жойда­сыз алып жота беткейі тастақ жер емес, тек қардан, оның жүзде­ген жылдар бойы жел ұйытқыт­қан үрінділерінен құралған мұзды асу тәрізді болып көрінді. Содан соң, иә, содан кейін онда не көп, үз­дік­­­сіз соққан боран әсерінен пайда бол­ған белдеу-белдеу құлама қар­ көп екен.

Альпинистердің алғашқы сәт­те-ақ аңғарған осы сақтану реф­лекстерінің астарында төмен­дегідей сыр бар еді. Асудағы адам аяғы баспаған мына қалың қар оппа ойығы деп аталатын қатерлі қақпан-тын. Бұл қай тауда да жиі кездесетін мұз жарығы емес. Ол әңгек қой. Оған түсіп кеткен әріптестері болса, ондай жағдайда жолдастары оларды арқан тастап, шығарып ала алатын. Ал мына оппа қар ойығы... Оған тап келген адамның қайда түсіп, қайда кеткенінен хабар болмайды. Өйткені үсті сіресіп қатқан, ал асты жер жылуынан жібіп жатқан қар кеуегі үстіне құлаған жанды өзінің қатпар-қатпар сусымалы қуысына тартып әкетеді де жоқ қылады. Бұл бұл ма, сон­дай-ақ мына беткейдегі әрбір 100-150 метр сайын алдыдан кездесетін құлама қар бел­деулері де альпинистерге қауіпті болып шығады. Оны кесіп өтемін деп қайла сілте­сең бітті, төбеңнен түндіктей боп төніп тұр­ған одан көшкін жүріп, өзіңді басады да қалады.

Алғашқы күндері осыларды­ кө­ріп, бай­қаған экспедиция мүше­лері: «Босқа тұр­ғанша, қи­мыл­­дап көрейік», – деп қарлы асу­ға көтерілуге әрекет жасайды. Өкінішке қарай... Тірліктері өнбей­ді. Қасат қар адымдарын ашырмаған альпинистердің 4 тәу­лік­ ішіндегі қайта-қайта түсіп-шы­ғып жүріп игергендері жарты шақы­­рымдай ғана жер еді. Ал олар­дың алдарында бұдан 5 есе артық тар жол, тайғақ кешу тұрған болатын. Соны бағамдап көріп, жеткен жерлеріне дейінгі қиындықтың өзінен жүректері әбден шайлыққан альпинистер алға беттей алмайды. Бұл уақытта күз лебі біліне бас­таған тау ішіндегі күн де суытып, 4 500 метр биіктіктегі лагерь адамдары ауырып-сырқай бас­таған еді. Осы жағдайларға және өздері тұрған маңайда Хан-Тәңі­ріне апарар басқа асудың жоқ­тығына көзі жеткен Мерцбахер төмендегідей ұйғарымға келеді. Ол Нарынқол мен Мәрмәр қабыр­ғаға дейінгі жүріп өткен жол­дағы өсімдіктерден жинаған мол гербарий мен лагерь орын теп­кен аңғардағы 8 күн ішінде жүр­гізіп үлгерген географиялық-кар­то­гра­фиялық зерттеулерді, сон­дай-ақ сол уақыт аралығында түсірілген фотосуреттерді қанағат тұтып, экспедиция жұмысын тоқтату туралы шешім болатын.

...Таудан қайтып, етекке беттегенде керуеннің тағы бір кездейсоқ оқи­ғаға душар болмасы бар ма?.. Жамансайдан өтіп, Жарқұлаққа жете бергенде... Иә, сол жердегі өткелде сүрініп кеткен 2-3 аттың асау толқынды суға үйме-жүйме боп құлағаны... Бұларды жетектеп келе жатқан конвой солдаттары әлгі жануарларды орындарынан қан­ша тұрғызамыз дегенімен, одан ешнәрсе шықпайды. Сөйтіп, жанталасып жатқанда, өзен арнасын кер­не­ген кезекті бір долы толқын құлаған аттарды үстілеріндегі жүгімен аунатқан күйі төменге ағызып алады да кетеді. Онда экспедиция мүшелерінің құжаттары мен қаражаттарының бір бөлігі, Хан-Тәңірі шыңының Байынқол аңғары жақтағы алыс беткейінен түсі­ріл­ген фотосуреттер пластинкасы бар еді. Қандай өкінішті?.. Солар­дың бәрі әп-сәтте жоқ болады да кетеді.

Бірақ... Иә, бірақ Мерцбахер мол ерік-жігерге ие, керемет табанды адам болатын. Сондықтан да ол жоғарыдағы сәтсіз сапарға жасып, жабырқамады. Керісінше, қайраттанып, келесі жылы осында тағы келуге іштей серт еді. Сөй­теді де Верныйға оралып, одан Таш­кентті бетке алады. Ойы Мәскеу арқылы Мюнхеннен ақша алдырып, жаңа, екінші экспедицияға тың­ғылықты әзірлену-тін. Ал мұн­да, яғни, Орта Азияның жоға­ры­да аты аталған шаһарында сапар­ға қажет дүниенің бәрі бар әрі олар өте тез табылатын еді.

Айтқанындай, келесі 1903 жылы жазда Мерцбахер Нарын­қол­ға қайта келеді. Жорыққа шы­ғар алдындағы ұзақ пікір алы­судан кейін экспедиция мүше­лері енді басқа маршрутпен жүру­ді ұйғарады. Ол Хан-Тәңірі ете­гіне Қырғыз бен Қазақ елдері арасындағы Сарыжаз тау сілемдері арқылы барып көру еді. Осы бағытпен сапарға шыққан топ Сырт жайлауына жетеді. Одан Инелшік мұздығын бетке алады. Оған дейінгі қияметтің қыл көпірі дерлік жердің алғашқы 20 шақырымдық бөлігін артқа тас­таған жорық иелері Түз жотасына көтерілмей ме?.. Міне, сонда Мерцбахер бұдан әрі жүк артқан аттар жүрер жолдың да, бұл жануарлар талғажау ететін шөп атау­­­­лының да мүлде жоқ екенін көреді. Альпинистердің алдарында енді осы тау белдеуінен бастап тек үйдей-үйдей арантіс шоңғал тас­тардан ғана тұратын сұп-сұр өлі аңғар жатқан еді. Сондықтан да экспедиция мүшелері амал жоқ Мерцбахердің айтқанына кө­ніп, өздері мініп, жүк артып келе жат­қан қылқұйрық атаулыны кү­зет­шілерге өткізеді. Сөйтеді де олар­ды сол Түз маңындағы сайға қал­дырып, өздері алға жаяу тартады.

Осылайша өрге тырмысқан альпинистер 2-3 күн бойы күн­діз тоқтамай жүріп, түнде тас қуыс­тарына түнеп, Хан-Тәңірін көлегейлеп тұрған ең үлкен шоқыдан асып түскенде, құдды бір мұзды мұхит аймағына келіп жеткендей әсерде қалады. Өз көздеріне өздері сенбей қарайды, ұзынынан ұзақ созылған кең аңғар... Ондағы жаз айында еріген телегей-теңіз қар суы... Сол суда жүзген ірілі-ұсақты айсбергтер... Таудың ең суық сілеміндегі морена деп аталатын бұл мұз үңгірінің шоқылары альпинистерге таңсық емес-тін. Бірақ Арктиканы көзге елестетін мынадай тосын құбылысты олар құрлықтағы шыңдар төңірегінен бұрын-соңды көрмеген де, есті­меген де.

Өздері кездейсоқ ұшырас­тыр­ған бұл жұмбақ көлмен таныспау, зерттемеу сол кездегі қай экспедиция үшін де ағаттық болып саналатыны анық болатын. Сондықтан уақыттарының шектеулі екеніне қарамастан Мерцбахер тобының мүшелері мұнда 2 күн аялдауға шешім қабылдайды. Осының нәтижесінде жұмбақ көлдің өзі ғана емес, оның төңірегі де алғаш рет қағазға жазылып, сызбалары картаға түседі. Жорық иелерінің байқауынша аңғардағы мол су өз ернеуінен асып та кетпейді және ортаймайды да екен. Бұған қарап оның табанындағы тастар арасында суды жер астына жіберетін табиғи тесік – сифондар бар-ау деп пайымдауға болатын сияқты.

Мерцбахерді алаңдатқаны бұл жердегі жолдың жоқтығы еді. Иә, ортасы еріп жатқан қар суына толы аңғармен алға қалай жүресің? Сөз жоқ, бір адым да аттай алмайсың. Ал оның жиегімен жылжуды ойға алмаса да болады. Өйткені екі жақтағы тіп-тік беткейді жапқан ұсақ қиыршықты қорымтас болмашы дыбыс пен сәл артық қимылдан төменге сырғи көшіп, өзіңді басып қалуы әбден мүмкін. Осыларды көріп: «Сапарымыз тағы да сәт­сіз­­дікке ұшырағаны ма?» – деп уайым­даған Мерцбахердің көңілі қатты құлазиды. Ешкіммен сөй­леспей, терең ойға кетіп, бәрінен тү­ңілгендей болады. Ша­масы сол күндері-ау, оның қойын дәп­теріне: «Тянь-Шань... альпи­нистік әуреленушілікті көтер­мейтін жер», – деп жазатыны.

Әйтсе де өзін-өзі тоқтатып, төңі­рекке барлай көз салған ол бір мезет­те селт етіп серпіледі. Оған себеп болған нәрсе өздері отырған көл жағасынан бір шақырымдай қашық­тықтағы биік шоқы еді. Бұл экспе­диция мүшелері аялдаған жер­ден қиыстау, алшақ тұста тұр. «Уақыт өткізбей, осы биікке шы­ғып,­ төңіректі барласақ қайтеді? Мүм­кін шыңға апарар басқа жол табы­лып қалар», – деп күбірлейді іші­нен ол. Сөйтеді де әріптестерін ертіп, соған беттейді.

Мезгіл түске жақындап қалған кез еді. Күн батпай тұрып шоқы үстіне жетуге тырысқан альпинистер өрге қарай жанұшыра қимылдайды. Сол екпіндерімен 4-5 сағат өткенде белгіленген ме­жеге жетіп, алдарына қараса... Хан-Тәңірі жақтағы көкжиекті көле­гейлеп тағы бір тау сілемі тұр. Мұны көрген Мерцбахер серік­терінің сол сәттегі өкініші дегеніңіз... Оны енді сөзбен айтып жет­кізу өте қиын еді. Бәрі де сол өздері тұрған орындарынан қозғала алмай, жеткен жер­леріне сылқ етіп отыра кетеді. Жол­дастарының мына күйзелісін көрген Мерцбахер ешқайсысын: «Жүріңдер!», – деп қыстамайды. Осы қажет-ау деген құрал-жаб­дық­тарды іріктеп алып, әрі қарай өзі жалғыз кете барады.

Содан кейін... Иә, содан соң оның жолдастары қалып қойған шоқы­дан тайғанақтаған күйі төмен түскені есінде. Одан дема­лу­­ дегенді ұмытып, қарсы беткейге­ ­­қа­дам басқаны жадында. Және: «Күн батқанша, қараңғы түспей тұрып мына биік тау сілеміне шық­сам... Сөйтіп, айналаны өз көзімен бір шолып қарасам, шіркін!» – деген арманы да ойын­да. Осы мақсатпен алғашында нық басып, ширақ адымдаған. Одан соң көзі қарауытып, қимылы пәс тарт­қан. Жүрісі келе-келе бір тұрып, бір жығылған мимырт тір­лікке ауысқан. Ең ақырында күш-қуаты әбден таусылған ол құрал-жабдықтарды беліне байлап алып­ сүйретіп, еңбектей қозғалуға мәж­бүр болған. Бір мезетте оның арқа­сын­дағы рюкзагі мойнына қарай лық­сыған сияқты әсер береді. Басы да төмен тартқандай ма, қалай?.. Сөйтсе бұл өзі діттеген тау сілемі үстіне жетіп, кеудесі ондағы еңіске аса бере тоқтаған екен. «Алақай!» – деп қуануға шамасы жоқ. Есеңгіреп отырып ес жияды. Тізерлей отырып төңірегіне қараса... О, ғажап! Өздері көріп, тоқтаған айсбергтер аңғары бар емес пе? Міне, содан шығыстағы 7-8 шақырымдай жерде бір алып шың асқақтап тұр. Ұшар басы аспандағы бұлтқа ұласып кеткен ол тәкаппар да құдіретті еді. Көркем көрінісінде де шек жоқ. Кереметтің нағыз кереметі. Батып бара жатқан күннің қызыл арай сәулесінен алаулаған болмыс-бітімі қандай?! Мұз құрсаулы мұнара онда Жаратқан Ие Тәңірдің тылсым күші бар сияқты...

Бұл Хан-Тәңірі еді. Иә, со­ның­ нақ өзі болатын. Ал оған таң­­дана қараған Мерцбахерде ес жоқ-тын. «Осы сәтті көруге мүм­кін­дік туғызған құдіреті күшті Құ­­дай­ға мың тағзым!» – деп күбір­­лейді ішінен ол. Сөйтеді де орны­­нан тұруға әрекеттеніп, фото­ап­па­ра­турасының асай-мүсейіне қол со­за­ды. Ойы – таудағы батып бара­ жатқан күн сәулесі өшпей тұр­ған­да,­ Хан-Тәңірін суретке түсіріп алу­ еді. Осы мақсатпен треноганы құ­рып, оған объективті мықтап бекіт­кен ол шыңды фотоға 2 рет ба­сып­ үлгереді.

Бұл кезде ымырт үйіріліп, тө­ңі­рек қаракөлеңке тарта бас­таған еді. Әлденеге алаңдаған Мерц­­ба­хер­ ақыры: «Осы ойым дұрыс», – деген бір шешімге келе­ді. Ол мұн­да қалып, таңертең күн шық­қан­да арнаулы аппарат­пен Хан-Тәңі­рінің биіктігін өлшеу және оны тағы да суретке түсіру тура­лы­ ұйғарым еді. Осыған тоқ­таған жан­кешті жан құрал-жаб­дық­тарын құ­шақ­та­ған күйі ық­тасын жердегі тас қуы­сына түнеп шығады. Таң ата бере­ дірдектей оянған ол діттеген жұмы­сына жанын сала кіріспей ме?­ Міне, сонда оның қолындағы құ­рал Хан-Тәңірінің ұстыны
7 200 (қа­зіргі цифр – 7 010) метрге тең еке­­нін көрсетеді. Осыдан кейін өзі тұрған тау төбесінен көрінген Тянь-Шаньның жалпы көрінісі мен Хан-Тәңірінің кең панорамалы кел­бетін қайта-қайта фотообъектив ны­са­насына алған кейіпкеріміз өзі асып түскен құз-қиялардың ар жа­ғын­дағы жолдас­тарына қарай бет алады.

...Бұл кезде Мерцбахердің жасы 60-қа иек артқан еді. Сондықтан да Жеті­су­дан аттанып, Баварияға бар­ғаннан кейін ол экспедицияға шығу­ды доғарады. Бар уақытын Тянь-Шаньдағы жүргізген зерттеу жұмыстары мен түсірген сурет­терін реттеуге арнайды. Көп ке­шікпей Мюнхендегі газет-жур­налдарда оның Аспантау және ондағы Хан-Тәңірі шыңы туралы фотолары жарық көріп, Еуро­падағы альпинистік клуб мүше­лерін таңғалдырады. Іле-шала, яғни, 1905 жыл Лондонда «Орта­лық Тянь-Шаньға саяхат» атты кітабы шығып, бұл еңбек оған үлкен атақ-даңқ сыйлайды.

Иә, оның олай болатын жөні де, реті де бар еді. Біріншіден, ол өзіне дейінгі саяхатшылардың ішінде Тянь-Шаньдағы осы бір белгісіз шыңға қалай барудың керектігін айтқан, соның жөн-жобасын көрсеткен тұңғыш адам-тын. Екіншіден, бұл жанкешті баварлық неміс саяхатшысы жоғарыдағы өзіміз әңгіме еткен мұз құрсаулы мұнараға апарар жолды тауып қана қоймай, сондағы шың іргесіне жақын Мәрмәр қабырға мен айсбергтер жүзген жұмбақ көлді бірінші көрген, қағазға сызбасын түсірген жан еді. Үшіншіден... Иә, үшіншіден кейіпкеріміздің сол замандағы альпинист атаулының бәрі армандаған. «Рухтар мекенін» алғаш рет суретке түсіріп, алып шың бейнесін әлемге паш еткені. Осы еңбектері үшін Мерцбахерге Мюнхен университеті профессор атағын берсе, Императорлық Орыс география қоғамы оны П.П.Семенов – Тянь-Шанский атындағы Алтын медальмен марапаттайды. Осыдан соң ол тағы да Ресей мемлекетінің екінші дәре­желі әулие Станислав орденімен ата­лып өтіліп, Франциядағы Лун Максимилиан университетінің құр­метті докторы болады. 1926 жылы жасы 82-ге келген қарт гео­граф кезінде өзінің әлемнің
10-нан­ астам еліндегі тауларында болған уақытында көрген-білген­дерінің бәрін Германиядағы Бава­рия университетінің кітапха­на­сына сыйлайды. Сондағы мұра­ғатта Готфрид Мерцбахердің Жеті­судағы Тянь-Шань сапарының жазбалары да бар. Бүгінгі таңда ол Қазақ елі жаратылыстану ғалымдары арасынан зерттеушісін күтіп тұр.

 

Жанболат АУПБАЕВ,

журналист

Алматы облысы,

Райымбек ауданы,

Нарынқол ауылы