Бұдан бес жыл бұрын Үкіметтің ипотекалық дағдарысқа қарсы қабылдаған бағдарламасына сәйкес ұлттық қор есебiнен несиелiк тұpғын үй құрылысы жұмысын бастады. 1,5 млн отбасын баспанамен қамту үшін қолға алған «Нұрлы жер» бағдарламасы бойынша ипотека ресімдеген азаматтар 10 пайызын төлесе, қалған 5 пайызы үкіметтік субсидия есебінен төленетін болған. Аталған бағдарлама жарияланысымен елдегі ипотека нарығы қарқын алды. Сол кезеңде еліміздің бас қаржы реттеушісі – Ұлттық банк әрбір отбасының баспаналы болуына мүмкіндік беретін, бүгінгі таңда халық арасында сұранысқа ие «7-20-25» бағдарламасын бекіткені бар. Оның жылдық номиналды сыйақы жарнасы – 7%, бастапқы жарна – баспана құнының 20%-ы және шектік мерзім 20 жыл деп белгіледі. Бұл бағдарлама шеңберінде талай жан баспаналы болды. Ал кезек күтушілер саны толастар емес.
Бірақ қарқындылық танытқан тұрғын үй кешенінің құрылысы кейінгі уақытта саябырсып қалғандай. Мамандар оған себеп ипотекалық мөлшерлеме мен инфляцияның өсуін, құрылыс материалдарының қымбаттауы мен шешімін таппаған логистика мәселесі екенін алға тартады. Алайда биыл 200 млн шаршы метр баспана салу жоспарланған. Ал адамдарға баспана ауадай қажет. Десек те олардың сүйенері – пайыздық мөлшерлемесі төмен мемлекеттік ипотека.
Сонымен, осы жылдың бірінші маусымындағы ұсынылған мәліметтерге қарағанда, еліміздегі банк секторының ипотекалық портфелі 4,8 трлн теңгеге жетіп, бұл жыл басындағы көрсеткіштен 4,1%-ға ұлғайған. Кейінгі бес жыл ішінде ипотекалық несиелер көлемі артып, банк секторының ипотекалық портфелі 3,3 есе, ал он жылда 5,8 есе өскен. Аталған жылдар аралығында несие нарығындағы ипотеканың үлесі 8,9% болса, бүгінде 34,2%-ды құрап отыр.
Ипотекалық несиесі жоғары өңірлер арасында 1,4 трлн теңге немесе жалпы көлемнің 30%-ға жуығын Астана қаласы мен 1,1 трлн теңге шамасында Алматы қаласы, одан кейін 307,7 млрд теңгемен Қарағанды облысы тұр. Дегенмен ипотеканың тұрғын үйге қолжетімділікті қамтамасыз етудегі маңызды рөліне қарамастан, еліміздегі коммерциялық ипотеканың бағасы шарықтап кеткенін айтуға болады. Мәселен, банктік серіктестік және жеңілдетілген мемлекеттік бағдарламадан тыс, тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесіне кірмейтін несиелердің жылдық тиімді сыйақы мөлшерлемесі (ЖТСМ) 20%-дан асқан көрінеді. Мөлшерлеменің жоғары болуы халық үшін қолжетімсіз, әрине.
Ұлттық банктің ЕДБ-ға қатысты жүргізген сауалдамасына сәйкес осы жылдың бірінші тоқсанында пайыздық мөлшерлеменің көтерілуіне байланысты ипотекалық несиелеу шарттары да қатаңдатылған. Өткен жылдың басынан бері жалғасқан ипотекалық несие құнының артуы кей банктерге өз бағдарламасы бойынша ипотекалық несиелеудің қысқаруына әсер еткен көрінеді.
Қолжетімді баспанамен қамтамасыз етуде мемлекет тарапынан қолдау шараларының бірі, халықты ипотекалық несие алуға ынталандыруда тұрғын үй құрылысының бірыңғай операторы «Қазақстандық тұрғын үй компаниясы» акционерлік қоғамы 2001 жылдан бері екінші деңгейлі банктер арқылы өткен жылға дейін 248,5 млрд теңгеге 67,8 мыңға жуық ипотекалық несие берген.
Бұрын қабылданған «Нұрлы жер» мемлекеттік бағдарламасы аясында 2023-2029 жылдарға арналған тұрғын үй-коммуналдық инфрақұрылымды дамыту тұжырымдамасына сәйкес «Қазақстандық тұрғын үй компаниясы» АҚ ипотекалық несиелер бойынша пайыздық мөлшерлеменің бір бөлігін субсидиялау жөнінде қаржы агенті болып белгіленді. Осы бағытты іске асыру кезеңінде (2017 жылдың басынан бастап) жалпы сомасы 38,39 млрд теңгеге 3 673 өтінім түсіп, оның ішінде 37,21 млрд теңгеге 3 566 өтінім мақұлданған. Аталған компания жалпы сомасы 36,24 млрд теңгені құрайтын 3 473 субсидиялау келісіміне қол қойыпты.
Сонымен қатар қаржы агенттігі халыққа тікелей ипотекалық несиелеу құқығына иелік етіп, 17,8 млрд теңгеге 1 442 ипотекалық несие берді. Оның ішінде 2011–2014 жылдарға арналған «Қалалық ипотекалық тұрғын үй құрылысы» Алматы қаласында тұрғын үй құрылысы бағдарламасы төңірегінде 257 ипотекалық несие бойынша жалпы сомасы 1,3 млрд теңгені құрады. 2018 жылы агент банктер арқылы «Орда» бағдарламасы бойынша 2018-2021 жылдар аралығында ҚТК жалпы сомасы 49,5 млрд теңгеге 3 804 несие берген. Кейін компания бюджетті игеруге байланысты ипотекалық несие беруін тоқтатқан. Ол сатып алу арқылы жалға берілетін тұрғын үйге қатысты жұмыстар жүргізіп, 2014-2022 жылдар аралығында мемлекеттік және жеке бағдарламаларға байланысты жалпы құны 270 млрд теңгеге 23,2 мыңға жуық пәтерді жалға берген екен.
Тұрғын үй-коммуналдық инфрақұрылымды дамытудың 2023-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасына сәйкес ипотекалық несиелендіруді ынталандыру және осы сегментті қолдау жөнінде биыл бағдарлама бойынша кредиттеу үшін 100 млрд теңгеге дейін қаражат бөлу жоспарланды. Жеңілдетілген кредиттеумен азаматтарды көбірек қамту мақсатында бағдарламаны іске асырудың жекелеген талаптары қайта қаралғаны бар. Оның ішінде әрбір қарыз алушы бағдарламаға бір рет қана қатыса алады. Бағдарлама аясында берілетін ипотекалық тұрғын үй қарыздарының параметрлері (бастапқы жарнаның ең төменгі мөлшері, қарыздың ең жоғары сомасы, сыйақы мөлшерлемесі, қарыз мерзімі, өңірлер бөлігінде сатып алынатын тұрғын үйдің ең жоғары құны және т.б.) өзгеріссіз қалды.
Сонымен «7-20-25» тұрғын үй бағдарламасы 2029 жылға дейін жалғасатын болды. Алдағы уақытта еліміздегі тұрғын үйге қолжетімділікті қамтамасыз етуде аталған ипотека басты рөл атқармақшы. Мамандар, біріншіден, адамдардың баспаналы болуына мүмкіндік туғызса, екіншіден, жылжымайтын мүлік нарығының дамуына серпінділік беріп, үшіншіден, елдегі әлеуметтік тұрақтылыққа септігін тигізеді деген пікірде. Ал бұндағы ұсыныс көңілге қонымды болғанымен, пайыздық мөлшерлемесі жоғары, жұмысы тұрақсыз, ілдалдалап жан бағып жүрген қарапайым халық үшін қол жетпес сағымға айналатыны түсінікті жайт.
