Коллажды жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»
Біз бұған дейін Түркияда 50-жылдардың ортасында Шыңжаң-Алтайдан немесе 70-жылдары Ауғанстан мен Ираннан ауып барған қазақтар ғана бар деген ойда болдық. Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысып, «Түркістан легионы» құрамында болған қандасымыздың бір тобы соғыс аяқталған соң бауырлас Түркияны бас сауғалағаны туралы бірлі-жарым оқиғаны атүсті естігеніміз болмаса нақты дерекке қол жеткізе алмай келдік.
Ресейлік «Известия» газетінің 1998 жылғы 25 маусымдағы санында 4 миллион 559 мың кеңес жауынгері немістердің тұтқынына түскені туралы жазылыпты. Олардың арасында қазақтардың да болғаны анық.
Аталған тақырыпты терең зерттеген ардагер журналист Амантай Кәкен келтірген деректе: «Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Германия қарулы күштерінің құрамында 2 миллионға жуық шетелдік жауынгер, яғни легионер есебіндегі адамдар болған. Бұлардың 450 мыңын мұсылман еріктілері құраған. Нақты айтқанда, 120 мың балқандық, 4 мың араб-үнді тектес, 180 мыңы түркістандық (өзбек, қазақ, қырғыз, т.б), 30 мың солтүстіккавказдық, 25-35 мың әзербайжан, 60 мың Еділ және Қырым мұсылмандары болса, осылардың ішінде 6 700 қазақ болған» дейді.
Соғыстан кейін неміс тұтқыны болғандарды И.Сталиннің 1941 жылы 16 тамызда қабылдаған «Соғыста жау қолына түскен тұтқындар қасақана әскерден қашқан болып есептелсін...» деген 270-бұйығына сәйкес қатаң жаза күтіп тұрды. Осыны білген легионерлер туған топырағына оралмай, дені шетелде қалып қойды. Бұлардың өмірбаян деректеріне соғыста «хабар-ошарсыз кеткендер» делінді.
Сөйтіп, Екінші дүниежүзілік соғыс тарихында қазақтың жалпақ тілімен айтқанда «жоғалған жауынгерлер» ұғымы пайда болды. Бұлардың тағдыр-талайы кеңестік кезеңде айтуға болмайтын жабық тақырыпқа айналды. Десек те қадау-қадау айтылып жүрді.
* * *
Сондай қадау деректің бірі 1998 жылы «Жұлдыз» журналының 10-санында «Соқыр ананың жүрегі» деген атпен жарияланды. Мақала авторты Уәлихан Мұқаев деген қауіпсіздік саласының ардагері екен. «1971 жылдың күзі болатын, – деп жазыпты полковник мырза. – Біздің облыстың бір кеңшарында тұратын әйел адамға Түркиядан бір хат келіпті тексеріңіз деді. Хатпен таныстым. Латын ғарпімен қазақ тілінде жазылыпты. Сөзіне қарағанда хат иесі Ғабдырахман Жүсіпов осы өңірде туып-өскен, соғыс басталғанда әскерге алынып, майданда тұтқынға түскен. Содан елге келе алмай сырт елде қалып қойған. Хатты Лебяжі (қазіргі Аққулы) ауданы Майқарағай кеңшарының Қорт ауылында тұратын Биғайша есімді анасына жазыпты. Оның сыртында ауылда өзі білетін адамдардың атын айтып амандығын сұрапты. Бірақ анасы осы хат келерден бір ай бұрын дүние салыпты. Марқұмның қырық күндік науқаны беріліп жатқан күні хатта жеткізілді. Ауылдастары айтты: «Марқұм көз жұмғанға дейін «менің ұлым тірі, бір күні хабар келеді» деуден жалықпаған екен».
Содан дүниенің дидары жылыған 1994 жылы Ғабдырахман Жүсіпов 55 жылдан кейін өзі туған жеріне келеді. Туған-туыстары қошеметпен қарсы алады. Анасына ас беріп, аят оқып, бір аптадан соң Түркияға қайтады. Бұл оқиға туралы «Жұлдыз» журналының 1996 жылғы 10-санында «От шарпыған тағдырлар» атты көлемді жазба жарияланды. Бұл мақалада қазақ легионері Ғабдырахманның басынан кешкен тағдыр-талайы көркем баяндалған.
* * *
Анадолы елінде Ғабдырахман жалғыз емес екен. Жуықта «Egemen Qazaqstan» газетінің биылғы 15 қаңтардағы санында жас зерттеуші Самат Жұматайұлының «Түркияда бас сауғалаған «Түркістан легионы» қазақтары» атты мақаласы жарияланды. Осы мақалада Адана қаласына барып бас сауғалаған бес қазақ: Ислам Керей (Шайқысіләм Ләтіпов) – Солтүстік Қазақстан облысы, Ақжар ауданы Жетіүй ауылынан, Яхия Қазбек (Жақия Қошқынбаев) – Павлодар облысы, Железин ауданы Жаңаталап ауылынан, Халық Орал (Тулеп Халелов) – Ақтөбе облысынан, Қашим Балқаш – Қарағанды облысынан, Зейнел Әбиден (Зейнелқабиден Шауышов) –Қызылорда облысынан екені айтылады.
Бұлардың бәрі өмірде жоқ. Бірақ Ислам Керей (Шайқысіләм Ләтіпов), Яхия Қазбек (Жақия Қошқынбаев), Халық Орал (Тулеп Халелов) қатарлы үш адамның туыстары жоғалған бауырлары туралы хабардар болды. Осы аталарымыздың дерегін іздеп табуға көмектескен адам – Түркияда тұратын Айғұн Казбек есімді азамат. Бұл адам – жоғарыда аты аталған Яхия Қазбек атамыздың баласы. Яғни ұлты – қазақ. Өзінің айтуынша, әкесімен бірге бір топ қазақ соғыстан кейін Түркияның Адана қаласына келіп тұрақтапты.
«Бұл кісілер уақыт өте келе белгісіз себептермен Түркияны тастап АҚШ және Еуропа елдеріне тарап кеткен екен», дейді Айғұн әкесінен естіген сөзін айтып. Біздің пайым бойынша бұл азаматтардың босып кетуіне 1945 жылы орын алған «Боралтан көпірі» оқиғасы әсер еткен сыңайлы. Яғни Түркия легионер сапында болып, бас сауғалап қашып келген 195 түркі тектес (көбі әзербайжан) жауынгерлерді КСРО елімен шекара шебіндегі Арас өзеніне салынған Боралтан көпірі арқылы қаздай тізіп кеңес одағына өткізіп берген. Оларды қабылдап алған кеңестік құқық иелері сол жерде түгелдей қырып тастаған...
* * *
Кейін анықталғандай Яхия Қазбек (Жақия Қошқынбаев) Кереку өңірінің тумасы екен. Майданға Алматыдан шақырылған. Біз таңданарлық оқиға – Айғұн әкесінен қалған көптеген құжат пен фотодеректі сақтап қалған. Осы қағаздардың ішінде «Павлодар облысы Үрлітүб ауданы» деген жазу бар. Кейін анықталғандай Жақия жарықтық Павлодар облысы, Железин ауданы, Жаңаталап ауылында дүниеге келген. Соғыстан бұрын қазіргі Железин ауданы «Үрлітүбі» деп аталыпты.
Жақия жарықтық майданға кеткенде артында әйелі мен қызы қалыпты. Күйеуінен «хабарсыз кетті» деген ақпар алған жары жалғыз қызын мәпелеп өсіріпті. Екінші рет тұрмыс құрмапты. Сұрастыру барысында Жақияның қызы тірі боп шықты. Бұл хабар жеткен бойда Айғұн Қазбек дереу Қазақстанға ұшып келіп, Павлодардағы қарт апайына барған. Құшақтасып қауышқан, сағынысып табысқан. Бірақ дерт меңдеп жатқан қарт ана туған інісімен жолыққан күннің түнінде о дүниеге аттанды. Дәтке қуат туған әкесі туралы естіп, оның суретін иіскеп, інісін бауырына басып үлгерді.
Жоғарыда айтқанымыздай, әкесі туралы Айғұнның қолында сақталған құжаттарда ол кісі сауатты болғаны аңғарылады. Тіпті өзінің әулет шежіресін һәм өмір жолын жазып қалдырған. Баласына «Қазақстанда туыстарың бар, тауып ал» деп аманат айтқан. Сол аманат орындалды.
