Отбасын ойрандағандарға жаза қатал ма?

Биыл шілде айында Ішкі істер ми­нистр­лігінің алқа отырысына қатысқан Мемлекет басшысы қоғамды алаңдатып отырған мәселеге тағы да назар аударды. Кейінгі екі жарым жылда елімізде отбасылық зорлық-зомбылықтың салдарынан 300 адам көз жұмғанын, 37 мыңнан аса адам жауапкершілікке тартылғанын атап өткен ол мұндай келеңсіздіктің алдын алу әділетті мемлекет құру үшін өте маңызды екенін атап өтті.

Қандай жаза қарастырылған?

Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу – ішкі істер органдары жұмы­сы­ның басым бағыттарының бірі. Жыл сайын полицияға осы санаттағы құқық бұзушылықтар бойынша 100 мыңнан аса арыз келіп түседі. Биыл жыл басынан бері 8 айдың ішінде 68 мыңға жуық арыз түскен. Бұл елімізде күніне 300-ге жуық зорлық-зомбылық оқиғасы тіркеледі деген сөз. Өкінішке қарай, өте үлкен көрсеткіш.

Ішкі істер министрлігінің мәліме­тін­ше, келіп түскен әрбір дабыл бойынша полиция қызметкерлері тыңғылықты тек­серу және шара қабылдау жұмысын жүр­гізеді. Қазіргі күні заң бойынша кез келген осындай әрекет үшін жауап­кер­ші­лік қарастырылған. Балағаттағаны үшін 5 тәулікке дейінгі әкімшілік қамау­дан бастап адам өлтіру үшін өмір бойына бас бостандығынан айыруға дейінгі жаза қолданылады.

Президенттің тапсырмасынан кейінгі өзге­рістердің бірі – биыл 1 шілдеден бастап еліміздің Әкімшілік құқық бұзу­шы­лықтар туралы кодексіне түзетулер енгізілді. Енді полиция қызметкерлері тұрмыстық зорлық-зомбылық фактілері бойынша әкімшілік іс қозғай алады. Хаттама толтыру үшін куәгерлердің және көршілердің мәліметтері, бейнебақылау камералары мен бейнетіркеуіштердің жазбалары болса жеткілікті. Дегенмен ең соңғы шешімді сот қабылдайды.

Бұл өзгеріс өз нәтижесін беріп келеді. Бұған дейін полиция зорлық-зомбылық жағдайлары бойынша шақыртуларға барса, артынша зорлыққа ұшыраған адамдардың арыз жазудан бас тартулары себепті жанжалқойға қатысты іс қозғау мүмкін болмай қалатын. ІІМ-нің дерегінше, барлық шақыртудың 60 пайызынан астам жағдайында зорлық қылған адам жазадан құтылып кетіп жүрді.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске түзетулер енгізілгеннен кейін 2 ай ішінде полицияға 17 мың шақырту түскен. Оның 8 пайызында ғана факті дәлелденбеді. Қалған жағдайлардың бәрін­де зорлық қылған адамдар жазасын алды. Нақты сандарға жүгінсек, 16 194 адам­ға қатысты әкімшілік іс қоз­ғал­са, оның ішінде тұрмыстық құ­қық бұзу­шылықтың жолын кесу мақ­­са­тында 2 389 адам тұтқындалған. Айта кетейік, отба­сылық жанжал үшін агрессор 5 тәу­лікке қамауға алынады, жағдай қай­та­ланса 10 тәулікке қама­лады. Ұрып-соққан болса 10 тәулікке, оқиға қайталанса  20 тәулікке отырады. Денсаулыққа жеңіл жарақат келтірсе 15 тәулікке, қайталанса 25 тәулікке қамау түрін­дегі жаза қолданылады.

Отбасылық зорлық-зомбылық кезін­де­гі адам өлтіру және денсаулыққа ауыр жа­ра­қат келтіру әкімшілік емес, қыл­­мыс­­тық құқық бұзушылыққа жатады. ІІМ дерегінше, қабылданып жатқан шара­лар­дың арқасында мұндай оқиғалар төмендеген. Атап айтқанда, адам өлтіру – 6, денсаулыққа ауыр жарақат келтіру 19,3 пайызға азайды.

Әйел құқын қорғау – айрықша бағыт

Полиция жүйесінде әйелдердің құқын қорғау бойынша әйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғау жөніндегі арнайы инспекторларға айрықша рөл берілген. Мемлекет басшысы 2021 жылы Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің отырысында осы по­лиция бөліністерінің штаттық санын арттыруға назар аударған болатын. Нәтижесінде, ішкі резервтер есебінен олар­дың саны екі есеге артып, бекітілген нор­мативтерге сәйкестендірілді. Қазіргі күні әйелдерді зорлық-зомбылықтан қор­ғау саласында еңбек ететін инспекторлар саны 248 адамды құрайды.

Олар зардап шеккендерден арыз қа­былдау, заңдық, психологиялық, әлеу­меттік көмек көрсету жұмыстарымен айналысады, сондай-ақ жергілікті атқару органдарымен белсенді жұмыс жүргізеді. Айта кетсек, кейінгі 5 жылда әйелдер құқығына қол сұғу қылмыстары екі есеге азайған. Атап айтқанда, 2018 жылы елі­мізде 119 306 оқиға тіркелсе, 2022 жылы 60 985 оқиғаны құрады.

Қазіргі күні барлық полиция департа­мент­терінде жұмыс істейтін жедел-тергеу топтарының құрамында 280 әйел тергеуші бар. Мамандардың айтуынша, зорлық көрген әйелдер ер адамдардан гөрі, әйел тергеушілерге көбірек сенім артып, ішкі сырын ақтарады. «Бұл зорлық-зомбылық құқық бұзушылықтарын барынша түпкілікті тергеуге мүмкіндік береді», дейді мамандар.

Салдармен емес, себеппен күрескен жөн

Тұрмыстық зорлық-зомбылықпен күресте жазаны қатаңдатумен проблема толық шешімін таппайтыны белгілі. Ең алдымен, оның түпкі себептерімен күрескен жөн. Қазіргі күні полиция отбасында жанжал тудыратын адамдармен және зардап шеккендермен бірінші болып бетпе-бет келетін және тікелей жұ­мыс жүргізетін жалғыз әлеуметтік институт саналады.

Дегенмен бұл күрделі мәселені шешу тек құқық қорғау органдарының қолы­нан келетін шаруа емес. Оның түп себебін анықтап, жоюға басқа да мемле­кет­тік мекемелер, әсіресе жергі­лік­ті атқа­рушы органдар мен азаматтық қоғам өкіл­дері де жұмыла тізе қосуы керек. Ал полиция бүгінде тек оның салдарымен ғана күресіп келеді. Өйткені олар заң бо­йынша тек құқық бұзушылық орын алған­нан кейін ғана әрекет ете алады.

Сарапшылардың айтуынша, отбасы­лық жанжалдардың пайда болу себебі көп. Оның ішінде материалдық жағ­дай маскүнемдік, адам­гер­шілік құндылық­тар­дың төмендігі секілді жағдай­лар бар. Қазіргі күні интернет барлық адам үшін қол­жетімді. Ал ол жерде алкогольді, ойын­­құмар­лықты, зорлық-зомбылық кө­рі­­ніс­терін, пор­нографияны насихаттау етек алған.

Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орта­лықтың басшысы Салтанат Тұр­сын­бе­кованың айтуынша, тұрмыстық зор­лық-зомбылықпен күреске денсаулық сақтау, білім беру, спорт және мәдениет, еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің барлығы белсенді атса­лы­суға тиіс. «Президентіміз айт­қан­­дай, министрлік басшылары өз қыз­­меттерінің нәтижелілігін көрсету, ха­лықтың сеніміне ие болу үшін қоғам белсенділері мен ата-ана комитет­тері өкілдерін шақырып, әрбір өңірде қандай проблема бар екенін тексеруі керек. Бәлкім, дүкендерде ішімдік сатуға белгілі бір уақытқа тыйым салынуы керек шығар. Қазіргі күні әкелер одағы құрылып, ер балалармен жұмыс жүр­гі­зіліп жатыр. Түрлі үкіметтік емес ұйым­ құрылды. Осы айтылған тетік­тің бәрін іске қосып, халықтың мұқтаж­ды­ғын қам­тамасыз етпесе болмайды. Әр өңірдің ерекшеліктерін есепке ала отырып, мем­ле­кеттік органдар өзара тығыз жұмыс істеп, халық арасына көп шығуы керек. Қажет болса, ауылдық жерлерге барып, отбасылық жанжалдардың себептерін анықтау бойынша жұмыс жүргізуге тиіс. Бұл, әрине, қаржы мен уақытты талап ететін шаруа, дегенмен оны жасамаса болмайды», дейді ол.

Екі тарапқа да көмек керек

ІІМ дерегінше, бүгінде полицияда тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу жүйесін жетілдіру бойынша халықаралық тәжірибе енгізіліп жатыр. Біздің елімізде көбіне зорлық көрген адамға көмек көрсетіледі де, ал зорлық жасаушыға қатысты тек «қуғын-сүргін» шарасы қа­был­да­нады. Ал негізінде екі тарапқа да көмек керек. Қазіргі күні Германияда «ОДАРА» деп аталатын канадалық әдістеме кеңінен қолданылады екен. «ODARA» (Ontario Domestic Assault Risk Assessment) – тұр­мыс­тық зорлық-зомбылық тәуекелдерін бағалайтын халықаралық инструмент. Мұнда агрессорды қайта тәрбиелеу мәсе­ле­сі азаматтық қоғам өкіл­деріне жүк­те­леді. Отбасылық-тұр­мыстық зомбылық мәселелерін шешуде агрессорды жазаға тарту емес, оны зорлық көрген адаммен татуластыру және то­лық­қанды өмірге қайтару бірінші кезекке қойылады. Бұл полицияның үйлестіруі арқылы барлық уәкілетті орган мен азаматтық қоғамның өзара үйлесімді әрекет етуін қамтамасыз етеді. «ODARA» көмегімен (13 сұрақ­тан тұрады) қылмыстың қайталану мүм­­кін­дігіне бағалау жүргізуге болады. Өзек­ті тәуекелдердің алдын алады. Ма­ман­дардың айтуынша, оның көмегімен жасалған болжамдардың 72 пайызы дәлме-дәл келеді және тек­серіл­ген ғылыми инструмент ретінде бағаланады. Мұнда кемінде 7 сұраққа оң жауап берген адам зорлық-зомбылыққа бейім деп есептелінеді екен.

Осы жылдың 1 наурызынан бері ІІМ әкімдіктермен бірге Астана (Са­рыарқа ауда­ны), Алматы және Пав­лодар қалаларында осы инстру­мент­ті қанатқақты жоба ретінде қол­да­нысқа енгізе бастады. Ал тамыз айы­­­­нан бері бүкіл ел аумағында тек­се­рі­ліп жатыр. Соның көмегімен 3 562 сауалдама жүргізіліп, тұрмыстық зор­лық-зом­бы­лыққа бейімі бар 68 адам анық­тал­ған. Оның тек 47-сі ғана өз еркімен психологиялық түзету тренингтерінен өтуге келісім берді.