Яғни көмірқышқыл газын арнайы айдау ұңғымасымен жердің астына бірнеше километр тереңдікке айдап, ұңғыманың бетін жауып тастайды. Осылайша, бірнеше миллион текше метр көмірқышқыл газы жердің астында мыңдаған жыл бойы сақталып тұрады.
Айнаштың көмірқышқыл газы әсеріне байланысты коллекторлық жыныстардың қасиеттерінің өзгеруін зерттегеніне біраз уақыт болды. Осы жобасында тау жыныстарының негізгі үлгілері көмірқышқыл газы әсеріне дейін және одан кейін де сыналады.
Ең қуаныштысы, нәтижелер Каспий маңы бассейнінің мұнай кен орындарының коллекторлық қабаттарының СО2 әлеуетін бағалау үшін пайдаланылады. Еске сала кетейік, жоба «Геология, минералдық және көмірсутекті шикізатты өндіру және өңдеу, жаңа материалдар, технологиялар, қауіпсіз өнімдер мен құрылымдар» бағыты бойынша жүзеге асырылып жатыр.
Мамандардың айтуынша, бұл жобаны жүзеге асыру қиын әрі қымбат. Сол себепті де қазір өте үлкен, тиянақты зерттеу жасалып жатыр. Дамыған елдердің тәжірбиесіне сүйенсек, жақсы нәтиже алуға болады. Мысалы, АҚШ, Канада, Қытай, Еуропада көмірқышқыл газын сақтау жобалары бар. Бізге CCUS жобасын іске асыруға жер астында газды сақтайтын қоймалар керек. Кез келген жерге көмірқышқыл газын айдауға болмайды. Мұны ғалымдар жер астында кеуекті қабаттар болуға тиіс, олардың үстінде газды жер бетіне өткізбейтін өткізгіштігі өте төмен қабаттар болуы керек деп түсіндіреді. Десе де, қойма мәселесі біздің елге қиынға соқпауға тиіс. Себебі елдегі босаған мұнай-газ кен орындары көмірқышқыл газын сақтауға дайын қойма. Тек дұрыс жүйе керек.
Коллажды жасаған – Алмас МАНАП, «EQ»
– Қазақстан – әлемдік қауымдастықтың белді мүшесі ретінде климаттың өзгеруі бойынша 2015 жылғы Париж келісімін қабылдаған ел. Аталған келісім бойынша біз 2030 жылға дейін зиянды газдар көлемін 15 пайызға азайтуға міндеттіміз. Жоғарыда айтып өткенімдей, көмірқышқыл газын сақтау – өте күрделі үдеріс, оған көп зерттеу жасау керек. Әсіресе «жер астына айдалған СО2 тау жыныстарымен қалай әрекеттеседі? Оның геомеханикасын қалай өзгертеді?» деген сұрақтарға жауап алу маңызды. Себебі СО2 айдау кезінде тау жыныстарының механикалық қасиеттері өзгеріп, қабаттарда жарықтар пайда болса, СО2 сол жарықтар арқылы жоғары қарай қозғалып, жердің бетіне қайта шығып, жер бетіне жақын жерасты суын ластауы мүмкін. Тау жыныстарының геомеханикасымен айналысатын ғалым ретінде, мен осындай сұрақтарға жауап алу үшін зерттеулер жүргіземін, – дейді жас ғалым.
Айнаш Шабдирова жарты ғасырлық тарихы бар академик О.Жәутіков атындағы республикалық физика-математика мектебін бітірген. Сосын Қазақ-Британ техникалық университетінде «Мұнай-газ ісі бакалавры» мамандығы бойынша білім алған. Білім көкжиегін кеңейте түсу үшін «Болашақ» бағдарламасымен Ұлыбританияның Эдинбург қаласындағы Хериот-Уот университетіне магистратураға түскен. Елге оралған соң, екі-үш жылдай өндірісте, ғылыми институттарда жұмыс істеген. 2015 жылы Назарбаев университетіне PhD бағдарламасына түсіп, 2020 жылы сәтті қорғап шыққан. Айнаш 2022 жылдан бастап С.Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университетінде жұмыс істейді.
– Жасыратыны жоқ, қазір ауа райы күннен-күнге өзгеріп барады, жер бетінде температура артып, Мұзды мұхит еріп жатыр. Әсіресе «Global warming, climate change» деген сөздерді жиі естиміз. Оның бәрінің себебі біреу – адамның іс-әрекеті. Яғни біз бензин, көмір жаққанда бөлінетін зиянды газдар жер атмосферасының құрамын өзгертіп, температураны жоғарылатады. Зиянды газдарды азайтудың негізгі екі жолы бар: бензин мен көмірдің орнына жел, су, күн қуатын қолдану және ауадағы зиянды газдарды жер астында сақтау. Біздің жұмысымыз зиянды газдарды, оның ішінде көмірқышқыл газын жер астына айдау және сақтау үдерісімен байланысты. Ағылшынша «Underground CO2 Storage and Sequestration (CCUS)» деп аталады, – деп түсініктеме берді Айнаш.
Жыл сайын ғылыми жобаларға бөлінетін қаржы өсіп келеді. Бұрын бес жылда бір рет ғылыми жобаларға конкурс жарияланатын еді. Ал қазір жас ғалымдардың гранттық бағдарламасына жылына екі-үш конкурс өтеді. Елдегі зерттеу институттарының 500 ғылыми қызметкеріне өзінің зерттеу бағытына байланысты озық елдерден «Болашақ» бағдарламасы арқылы тағылымдамадан да өтуге мүмкіндік берілген.
– Кейінгі жылдары ғылымға көп көңіл бөлініп жатыр, бұл қуантарлық жағдай. Әттеген-айлары да жоқ емес, әрине. Бірақ бағытымыз дұрыс деп ойлаймын. Ғылымға бөлінген қаражат – ол елдің болашағына салынған инвестиция. Бірақ әр істің өзіндік жүйесі болуы керек деп ойлаймын. Себебі ғылымға жай ақша бөлу аз, алдымен сол ғылымды жасайтын ғалымдарды дайындау керек. Ол үшін жоғары оқу орындары мен ғылыми зерттеу институттарының жағдайын дұрыстау маңызды. Ең бастысы, сол оқу орындарына келетін оқушылардың біліміне көбірек көңіл бөлген дұрыс. Жалпы, әлемге қарасақ, білімі мен ғылымы жоғары деңгейдегі мемлекеттерде коррупция да аз, технологиясы да дамыған, – деген тілегін де айтты жанашыр ғалым.
Айтқанының жаны бар, расымен.
