Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
Су – шектеулі ресурс, оның көлемінің азаюы мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне қатер төндіреді. Мемлекет басшысы Жолдауында «Ішкі су ресурстарын үнемдеп пайдалану өте маңызды. Суды үнемдейтін технология өте баяу енгізілуде. Еліміздің кейбір өңірлерінде суды ең көп жұмсайтын ауыл шаруашылығы саласында оның 40 пайызы босқа ысырап болып жатыр. Су шаруашылығы нысандарының 60 пайызы тозып тұр... Ең алдымен, суды үнемдейтін озық технологияны енгізу ісін тездетіп, оны қолдану аумағын жыл сайын 150 мың гектарға дейін кеңейту керек... Су үнемдейтін технологияларды енгізу – аса маңызды және шұғыл міндет. Суды нормативтен артық жұмсағандар оның ақысын жоғары тарифпен төлеуі керек. Бір сөзбен айтсақ, суды барынша үнемдеуіміз қажет», деп нақтылай тапсырма берген болатын.
Республика бойынша бүгінгі таңда тозығы жеткен су қоймаларының үлес салмағы – 20 пайыз, су тораптары – 38 пайыз, каналдардікі 46 пайызды құрайды. Олар күрделі жөндеуді керек етеді.
Әсіресе жекеменшік иелігіне өтіп кеткен су қоймалары мен каналдардың жағдайы өте қиын. Олардың иелері өз объектілерін жөндеуге ешқандай шығын шығармастан шаруалардан пайдаланған судан ақша жинаумен ғана айналысып келген. Жергілікті жерлердегі шағын су қоймалары мен тоғандардың, бірқатар арық пен коллектордың иесі жоқ. Сондықтан бұл объектілердің бәрін техникалық инвентаризациядан өткізіп, паспорттауға тура келеді.
Үкімет алдағы жылы қалпына келтіруді, күрделі жөндеуді керек ететін су қоймалары мен гидротехникалық ғимараттардың, каналдардың тізімін бекітіп, республикалық бюджеттен тиісті қаржы бөлуге тиіс. Бұл шаралар облыстар мен аудандарда да қолға алынып, атқарылғаны жөн.
Бүгінде азық-түлік өнімдерінің басым бөлігі, атап айтқанда, қант, күріш, жүгері, өсімдік майы, көкөніс, жеміс-жидектер мен жүзім, мал мен құс шаруашылығы өнімдерін өндіруге қажетті жоғары белокты жемшөп дақылдары суармалы жерлерде өндіріледі.
Кейінгі жылдары суармалы жерлердің құнарлылығы мен өнімділігі төмендеп, мыңдаған гектар жер айналымнан шығып, халық тығыз орналасқан өңірлердің жағдайы ауырлай түсуде. Жер ресурстарын басқару агенттігінің ақпаратына қарағанда, елімізде 1991 жылмен салыстырғанда суармалы жерлер көлемі 300 мың гектарға азайып, 575 мың гектар суармалы егістік жер ауылшаруашылық айналымынан шығып қалған. 20 мың гектар суармалы жер жекеменшік үй, жол, өндіріс орындарын салуға және басқа мақсаттарға берілген. Ал пайдаланылып жатқан суармалы жерлер тұзданып, құнарлылығы мен өнімділігі төмендеуде, ауыспалы егіс жүйесі жоқтың қасы, егістік құрылымдары жетілдіруді қажет етеді. Өткен ғасырдың сексенінші жылдары еліміздегі суармалы жер көлемі барлық егістіктің 6 пайызын құрап, егіншілік өнімдерінің 30 пайызы өндірілген болса, бүгінде бұл көрсеткіш екі есеге жуық төмендеп кеткен. Халқы тығыз, негізінен суармалы егіншілікпен айналысатын Алматы, Жамбыл, Түркістан, Қызылорда облыстарында суармалы жерлердің 15-35 пайызы пайдаланылмайды. Ал қолданыстағы суармалы жерлердің өнімділігі 25-50 пайызға төмендеген. Басқа облыстарда да жағдай мәз емес. Елорда халқын азық-түлікпен қамтамасыз етуге мүмкіндігі мол Ақмола облысында 2000-жылдардың басында болған 38,5 мың гектар суармалы жердің небәрі 6-7 пайызы ғана пайдаланылуда. Кезінде өзін-өзі көкөніспен қамтамасыз етіп отырған облыс бүгінде, оны сырттан тасымалдайды. Бұл Мемлекет басшысының халық саны тез өсіп келе жатқан Астана қаласына азық-түлік белдеуін жасау жөніндегі тапсырмасының өз деңгейінде орындалмай отырғанын көрсетеді.
Егер суармалы жерлердің гидромелиоративтік жағдайын жақсартып, тиісті агротехникалық нормалар мен ережелерді сақтасақ және жоғары сұрыпты тұқымдарды қолданатын болсақ, гектар молшылығын 1,5-2 есеге арттыруға мүмкін еді. Анығына келгенде, елімізді азық-түлік өнімдерінің барлық түрімен қамтамасыз етуге (лимон, апельсин, бананнан басқа) біздің жағдайымыз толық жетеді. Ол үшін суармалы жерлерді интенсивті пайдаланып, мемлекеттік қолдау мен инвестиция тарту шараларын күшейтуіміз керек.
Ауыл шаруашылығының «алтын қоры» болып есептелетін суармалы жерлер кімнің меншігінде болмасын, ел игілігіне қызмет етуге тиіс. Сондықтан заң талаптарына сай жер пайдаланушыларға суармалы жердің құнарлылығы мен өнімділігін арттыруға қатаң талап қоюмен бірге, оларды мемлекет тарапынан қолдау керек.
Ал енді қалыптасқан жағдайдың себептеріне келсек, ауыл шаруашылығындағы жекешелендіру барысында шаруашылықтар ұсақталып, бұрынғы ішкі шаруашылық каналдар мен кәріздік жүйелер, тік дренаж ұңғымалары шаруашылықаралық объектілерге айналып, көпшілігі иесіз қалды. Ұсақ шаруа қожалықтарында қаржы, техника болмай су және кәріз жүйелері уақтылы тазаланбай, ұйық басып, су тарту қабілетінен айырылып, жерасты суларының көтерілуіне, жердің сорлануына, батпақтануына әкелді. Суармалы жерлерге ағымдағы және күрделі тегістеу жұмыстары көптен бері жүргізілмеуде. Бұл суды пайдалануда ысырапшылдыққа себеп болып отыр.
Бірінші кезекте суармалы жерлерді, оның гидромелиорациялық инфрақұрылым жүйелерін толық түгендеуден өткізіп, есебін алып, меншік иелерін анықтап, ол жүйелердің тұрақты сапалы жұмыс істеуін қамтамасыз ету керек. Ал пайдаланылмай жатқан 575 мың гектар суармалы жерді бюджеттен қаржы бөлу, инвестиция, заем тарту және жеңілдетілген несиелер беру арқылы кезең-кезеңмен ауыл шаруашылығы айналымына қайтару қажет. Сонда біз әр гектар суармалы жерден орта есеппен 500-700 мың теңгенің өнімін өндіргенде, республика бойынша ауылшаруашылық өнімдерін өндіруді 250-300 млрд теңгеге арттырамыз.
Ал қолданыстағы 1,4 млн гектар суармалы жердің өнімділігін көтеру үшін олардың мелиоративтік жағдайын жақсартуға күш салуымыз керек. Ол үшін қомақты қаражат, арнайы техникалар қажет. Себебі суармалы жерлер тәлімі жерлермен салыстырғанда гектарына 1,5-2 есе артық қосымша шығындарды талап етеді. Атап айтар болсақ, олар каналдар мен кәріз жүйелерін тазалау, тік дренаждарды күтіп ұстау, оның насостарын, электр желілерін жөндеп, пайдалану, сор шаю және тағы басқа жұмыстарды қамтиды. Суды үнемдеп пайдалану үшін суармалы жерлерді жыл сайын ағымдағы тегістеуден, 3-4 жыл сайын күрделі тегістеуден өткізіп тұру қажет. Егістік жер тегіс болмаса суару барысында бір жер көлденіп, ал бір жерлерге ылғал шықпай шөлденіп, су ысырапшылығына жол беріледі, егін өнімділігі төмендейді, ең бастысы суармалы жер істен шығады. Міне, жоғарыдағы аталған гидромелиоративтік жұмыстарды атқару үшін қосымша қаражат, арнайы техникалар, өндірістік базасы бар мамандандырылған кәсіпорын қажет. Ал ұлтарақтай жеріне егін егуге, тұқым, жанармай алуға, техника жалдауға қаржы таппай отырған шаруалардың жоғарыда аталған мелиоративтік шараларды атқаруға мүлдем шамалары келмейді. Нәтижесінде, шаруалар өз проблемаларымен өздері қалып, суармалы жерлер істен шығып, құнарлылығы мен өнімділігі төмендеді. Өзі жетпей жатқан ағын су ысырап болды.
Суармалы жерлерді тұзданудан сақтап, судың деңгейін төмендету үшін жұмыс істейтін тік дренаж ұңғымаларын қалпына келтіру, оны пайдалану шаруалар мен су пайдаланушылар кооперативтерінің шамасы келмейтінін көпжылдық тәжірибе көрсетті. Сондықтан бұл ұңғымаларды ұстау, жөндеу және пайдалану жөнінде республикалық коммуналдық мекеме ашылып, суармалы егіншілікпен айналысатын аудандарда ауылшаруашылық тауар өндірушілермен кооперация негізінде бірлескен кәсіпорындар құрылып, жұмыс істеулері керек. Сонымен қатар ұңғымалар тұрақты түрде жұмыс істеп тұрған жағдайда олардың суын да қайталап дақылдарды суаруға болады. Суармалы жерлерде суды үнемді пайдаланудың бір жолы – қазіргі заманғы су өлшеуіш құралдарын орнату және су ресурстарын пайдалануды басқарудың автоматтық жүйесін енгізу. Ауыспалы егісті, озат тәжірибе мен жаңа технологияларды енгізіп, еңбек өнімділігін көтеруге, ағын суды үнемдеп, топырақ құнарлығын арттыруға, мол өнім алуға қол жеткізу үшін ұсақ шаруашылықтарды кооперация негізінде ірілендіруді жүйелі түрде іске асыру қажет.
Бүгінде елімізде 1 гектар суармалы жерге ағын су нормадан артық жұмсалады, су пайдалану коэффиценті төмен. Республика бойынша су пайдалану коэффициенті 0,72 болса, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстарында ол 0,6 ғана болып отыр. Егер еліміз бойынша су пайдалану коэффициентін 0,82-ге көтерсек, 127 000 гектар жерді суландыратын 1 млрд 272 млн текше метр су үнемделеді екен. Дамыған елдерде 1 текше метр суға 2,5-6,0 кило ауыл шаруашылығы өнімдері өндірілсе, бізде небәрі 0,4-0,8 кило немесе 6-7 есе аз өндіріледі. Ал 1 кило өнім өндіруге дамыған елдерде 160-400 литр су жұмсалса, бізде 1200-2500 литр ағын су жұмсалады.
Су үнемдеу технологиясының ең озық түрі – егістікті тамшылатып суару әдісі. Бұл тәсіл суды 2-3 есе үнемдейді, тыңайтқыштарды пайдалану коэффициенті 2 есеге, гектар өнімділігі 3-4 есеге өседі, нәтижесінде еңбек өнімділігі артады. Бүгінде осы тәсілмен суарылатын жер көлемі елімізде небәрі 280 мың гектарды ғана құрайды. Сондықтан да Мемлекет басшысының су үнемдеу технологияларын енгізу арқылы оны қолдану аумағын жыл сайын 150 мың га кеңейту туралы тапсырмасы өте маңызды. Бұл тапсырма – өте өзекті. Оны тиімді атқару үшін Үкімет бірінші кезекте елімізде тамшылатып және жаңбырлатып суару жүйелеріне қажетті құралдар шығаратын зауыт салуды шешуге тиіс. Әйтпесе бұл тапсырманы орындау өте қиын болады. Суарудың осы тәсілін өндіріске енгізу үшін шаруаларға субсидиялар мен жеңілдетілген несиелер берілуге тиіс.
Мамандардың есебі бойынша суармалы жерлердің мелиоративтік жағдайын жақсартуға жыл сайын қажетті қаражат бөлініп отырса, ол гектар өнімділігін 30-35 пайыз арттыруға ықпал етеді екен. Нәтижеде, республика бойынша суармалы жерлерден қосымша 120-130 млрд теңге ауыл шаруашылығы өнімдері өндіріледі, яғни мемлекет тарапынан бөлінген 1 теңге 5-6 теңге болып қайтарылады. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді субсидиялау жыл сайын сараланып, жетілдіріліп отыруы керек, ол тауар өндірушіні қолдап, оны мол сапалы өнім алуға ынталандыруға тиіс, әсіресе, суармалы жерлерде егілетін дақылдар жоғары нормативте субсидиялануға тиіс. Себебі жоғарыда айтылғандай 1 гектар суармалы жерге жұмсалатын шығын, тәлімі жерлерге қарағанда анағұрлым жоғары және алынатын өнімде 1,5-2 есе көп. Суармалы жер пайдаланушыларды мемлекеттік қолдауды күшейтумен бірге, олардың жерді тиімді пайдаланудағы жауапкершілігін де көтеруіміз қажет. Жер ресурстарын басқаратын комитет пен оның аумақтық құрылымдары және жергілікті атқарушы органдар пайдаланылмай жатқан және құнарлылығы төмендеген жерлерді қайтарып алу тетігін жетілдіріп, бақылауды күшейте түсуі керек.
Бүгінгі таңда республикада суармалы жерлерді пайдаланудың тиімділігі туралы нақты деректер жоқтың қасы. Сондықтан республикалық ақпарат бюросының статистикалық мәліметтерінде суармалы жерлердің көлемін, өнімділігін мелиоративтік жағдайын облыстар бойынша көрсететін деректер болуы керек. Бұрыннан айтылып жүрген «Мелиорация туралы» заңның аса қажет екенін тағы да баса айтқым келеді. Бұл заңда жерді мелиорациялау бойынша мемлекеттік органдар мен жер пайдаланушылардың жауапкершілігі, су шаруашылығына қатысты мемлекеттік реттеу шаралары, мелиорация жұмыстарын жүргізетін кадрларды дайындау мен қайта даярлау және тағы басқа да мәселелер нақтылануға тиіс.
Суармалы жерлер кепілді мол өнім беретін, қайтарымы жоғары, ауыл шаруашылығының «алтын қоры» ғана емес, ол – сол өңірлерде тұратын халықтың өмір, тіршілігі, әлеуметтік жағдайы, тағдыры. Суармалы жерлердің жағдайы жөнделсе, елімізде азық-түлік молшылығы болады, агроөнеркәсіп кешенінің экспорттық әлеуеті артады, импорт азаяды, республика халқының жағдайы жақсарады.
Қуаныш АЙТАХАНОВ,
экономика ғылымдарының докторы
Астана
