Қандала қайдан қаптады?

Кейінгі он жыл көлемінде Ас­тана, Алматы сияқты ірі қала­ларда қандала көбейіп кеткені туралы мәселеге тоқталарда ал­дымен қандалаға қатысты өз басымыздан өткенді баян­дап көрелік. Өйткені түнгі ұйқы­ның тыныштығын кетіріп, төсе­гіңізді қып-қызыл қан қылатын қансорғыштың қайдан пайда болатыны туралы негізгі сцена­рийдің сұлбасы шығады.

Қалың ұйқыға кеттік-ау деген шамада ұлымыз түн ортасында ыршып тұрып, қасына бас­тайды. Жарықты жақсаң, еш­теңе көрінбейді, ызыңдаған бір үн естілмейді. Уақыт өте келе ақ­жай­мада қып-қызыл дақтар пай­да бола бастады. Басында көз­ге көрінбейтін жұмбақ жән­дік өзімізді талай бастағанда жарық­ты жағып жіберсең, көз ілеспес жылдамдықтан жым-жылас жоқ болады. Ұстап та, ұрып та өлтіре алмайсың. Сөйтсек, ол көзге тек қанға бөгіп алған кезде ғана көрі­неді екен. Қысқасы, түн ұйқы­мызды қашырып, төсегімізді қандала қылып жүрген қанішер жәндіктің аты да қандала екенін білдік те, оның қайдан пайда болғанын зерттей бастағанда бәрі де түсінікті болды.

Біріншіден, біздің тоғыз қа­бат­ты үйдің басым бөлігінде пәтер жалдаушылар тұратын. Екіншіден, қандала пайда болмай тұрып ленинградтық жобамен салынған үйіміздің кіреберісіне көршілердің жап-жаңа дивандарын шығарып тастағанын көргенбіз. Отағасы да, үйге келген кісілер де дайын тұрған сол диванға отырып, темекі тартып келетін. Жау қайдан келгені белгілі болған кезде көрші апай да үйімізде қандала бар-жоғын өзі сұрастырғаны. Қысқасы, ол кісілер үйін улаған кезде қанда­лалар басқа пәтерлерге тұра қаш­қан. Мұнан да бөлек, бұл жәндік қанын соратын тіршілік иесі табылмаған кезде аштықтан да көше беретінін білдік.

Ең қызығы, көршіміз зейнетке шыққанға дейін кеміргіш, улы, зиянды жәндіктерді улайтын мекемеде қызмет істеген екен, қандаладан құтылудың жолын да өзі көрсетті. Себебі біз әркімнің айтқан кеңесімен қандаламен күресіп, құтылғандай болғанда қайта пайда болып, амалымыз құ­рып жүрген едік. Тіпті таныс­тар­дан ыстық бумен тазалайтын шаңсорғыш сұрап әкелген әре­кетіміз де зая болды. Осылай жүр­генде көршіміз қандала өлті­ре­тін арнайы препаратты өзі әке­ліп, тұмшаланып, төсек-орын, жи­һаздардың бүкіл қуысына түгел шашып, есік-терезені тас қылып қымтап, бізді үш күнге көлге аттандырды. Бір жағынан диванын сыртқа шығарып тас­тауға мәжбүр болған көршіміз біздің пәтерде қандала қаптап кеткеніне өзінің де қатысы бар екенін сезетін. Сонымен, көлден келгеннен кейін үйге бірден кір­мей, алдымен бір ересек адам үйді желдетіп алған соң ғана ба­ла-шағаны кіргізуге болаты­нын көршіміз ескерткен. Мұ­ның бәрін егжей-тегжейлі баян­дауы­мыздың да сыры бар. Өйт­кені әркімнің ақылымен қандала­дан өз бетіңізше құтылу мүмкін емес. Екіншіден, арнайы мамандар мен қандала улайтын қызметке жүгінбесеңіз, уланап қалу қиын емес, тіпті қайғылы жағдайға душар болуыңыз да ғажап емес.

Сөзіміз айғақты болсын, егер оқырман есінде болса, биыл 21 қазанда Ақтау қаласында өз бетінше қандаладан құтыл­мақ болған көршінің кесірі­нен 7 бір­дей адам уланып, 2 бүлдір­шін көз жұмғанын біле­міз. Ересек­тері Маңғыстау об­лыс­тық көпсала­лы ауруханасы­на жеткізілсе, өкі­нішке қа­рай, Ба­лалар ауруханасына жат­­қы­зылған екі балдырған есін жи­­маған күйі қайтыс болға­ны аян. Жоғарыда айтып отыр­ға­нымыздай, Ақтаудағы №7 ша­ғы­н ауданындағы пәтер иелерінің бірі арнаулы маман­дардың қыз­метінен айналып өтіп, өз бетінше қандаланы улауы орны толмас қасіретке ұласып, соңы көрші­лердің соттасуына жеткізіп отыр. Ал мұндай қайғылы мысалдар басқа аймақтардан да табылады.

Мәселен, 2019 жылы Алматы қалалық шұғыл медициналық көмек ауруханасында осы жән­діктің дәрісінен уланған 67 жастағы әйел есін жимаған күйі өмірден озғанын қала тұрғындары ұмыта қоймаған болар. Сол кезде Алматы қалалық Тауар сапасы мен қауіпсіздігін бақылау департаменті: «Биыл 1 желтоқсан күні қалалық ауруханаға тыныс жолдары жәндіктерді өлтіретін препараттардан уланған 1952 жылы туған әйел мен 1987 жылы туған ұлы жеткізілді. Диагнозы – уытты энцефалопатия. Қазіргі таңда пациенттер жедел жәрдем ауруханасының жансақтау бөлі­мінде жатыр. Жағдайы ауыр. Тиісті ем-шара жүргізіліп жатыр», деген мәлімет бергені есімізде. Марқұм 30 қарашада базардан «Палач» атты қандала улайтын инсектицид сатып алып, пәтеріне сепкен.

Осы орайда Алматы қаласы­ның Санитарлық-эпидемио­ло­гиялық бақылау департаменті мен Дезинфекция орталығының сарапшы-эпидемиологтері біраз мәліметті алға тартып, дезинфекция, дезинсекция, дератизация жүргізуге қатысты құнды кеңес берді. Мамандар табиғатта қандаланың 50 шақты тұқымнан тарайтын 40 мыңдай түрі кездессе, Қазақстанда содан тараған 1 500 түрі бар екенін айтады. Тек адам қанымен қоректенетін қан­дала бір рет шаққан кезде өз сал­мағынан 2 есе көп қан сорады екен.

«Қала тұрғындары, әсіресе төсек, үй қандаласына жиі ша­ғым­данады. Олар түнгі уақыт­та жорыққа шығады. Қандала 4 айға дейін өмір сүреді және тек адам бар жерде болады. Қан­­да­ла­лар қырық күн ішінде өсіп жетіледі де, бір мезетте үш жүз­ге дейін жұмыртқа салады. Олар үшін қолайлы мекен – әдет­те ескі ағаш жиһаздары, одан қалса еден жарықтарында, еден жиектеріндегі қуыстарда өмір сүреді. Қандала үшін жаңа бетон-монолитті үйлер жайсыз деп есептелінгенімен, адам жүрген жердің бәріне қандала тез бейімделеді», дейді Алматы қалалық Дезинфекция орталығы директорының орынбасары Вахит Сейдуалиев.

Мамандар қандала қаптаған үйлерді улаған кезде қаперде ұстайтын негізгі қағидалар туралы былай дейді: «Қандалаға қарсы дәрі сепкен кезде алдымен шашылып жатқан қоқыстың көзін құрту керек. Содан кейін жиһаздарды артқа жылжытып, барлық қуысқа оңай өтуді, саңы­лауларды өңдеу ыңғайлы әрі кедергісіз болуын қарастырып алу қажет. Азық-түлік, ыдыс-аяқ пен киімдерді жинап, ескі, қажет емес жиһаздарды шығарып тастаған жөн. Төсек-орынды қағып, сілкіп, далада кептіріп алу керек. Улап жатқан кезде басқа адамдар мен үй жануарларын пәтерде қалдырмаңыз! Үй-жайды дезинфекциялық өңдеу 2-3 сағат бойы жүргізіледі. Улау препаратты қуыс қалдырмай мұқият себу, сүрту әдісімен жү­зеге асырылады. Пәтер немесе жер үй қандалаға қарсы өңдеу­ден өткеннен кейін кемі бір тәу­лікке жабық қалдырылады. Өң­деу жүргізілгеннен кейін қал­ған-құтқаны қайта бас көтер­меуі үшін бір айдан кейін сол үйге дезинсекциялық өңдеуді қайталаған жөн».

Дегенмен мамандар дезин­фек­циялық препараттар еркін сатылатынына, қолжетімді екеніне қарамастан, қандаланы өз бетін­ше улауға болмайтынын ескертіп отыр. Яғни бұл істі оның жайын білетін арнаулы қызмет өкілдері атқаруға тиіс.

Тағы бір тоқтала кететін жайт, жәндіктерді улайтын дезинсекциялық компания­ны таң­дағанда, ең алдымен, оның бұл нарықта бар-жоғын тексеріп алған жөн. Оған қоса бұл компанияда оқудан өткені туралы куәліктері бар тәжірибелі мамандардың болуы. Үшіншіден, мамандар өз жұмысында қандай жабдықтар мен препараттар қол­данатынына мән беру маңызды. Қысқасы, қандала пайда болғалы бері одан құтқарамыз дейтін алаяқтар да қоса пайда болған.

«Дезинфекция, дезинсекция, дератизация қызметтері өзара бәсекелес. Мәселен, Алма­ты қа­ласындағы аудандық сани­тар­лық-эпидемиологиялық бақы­лау басқармаларының бақы­лауында препараттарды сақтай­тын 36 нысан мен дезинфекция, дезинсекция, дератизация құралдары мен препараттарын дайындап, сатылымға шығаратын 24 нысан бар», дейді Алматы қалалық Санитарлық-эпидемиологиялық бақылау департаменті басшысының орынбасары Гаухар Қаткенова.

Г.Қаткенова да қандалаларды өңдеу барасында адамдардың улануы болмағанымен, жоғарыда атап өткендей, 2019, 2021 жылдары қайғылы оқиғалар тіркелгенін еске салды. Себебі пәтерлер пес­тицидтермен, бірінші дәрежелі қауіпті препараттармен өңделген. Мұндай препараттар ауыл ша­руашылығында арамшөптерді жою үшін қолданылады. Кейбір тұрғындар осы препараттарды таңбасыз және нұсқаулықсыз сатып алып, көршілеріне ескертпей өз бетінше қолданғандықтан, жұртты қоса улайтын жағдайлар орын алып жатады.

В.Сейдуалиев қандаланы жоюға өтініш түскен кезде мамандар алдымен пәтерді тексеріп алып, содан кейін өңдеу бойынша іс-шаралар жоспары әзірленетінін айтады. Клиенттердің қалауы бойынша олар киім мен төсек-орын жабдықтарын камералық өңдеуден өткізуді ұсынады. Апта сайын дезинфекция орталығына қала тұрғындарынан 1-2 шағым келіп түссе, алдымен олар жаңа жиһаз алғанын немесе секонд хендтен киім сатып алғанын алға тартатын көрінеді. Бұрын мұндай жағдайлар әлдеқайда аз болатын. Осыдан бір-екі жыл бұрын ғана тұрғындар тарапынан айына бір-екі өтініш келсе, қазір апта сайын пәтерлерін улап беруге сұраныс түсіп жатыр.

«Кеше ғана төрт қабатты үйдің тұрғыны үйінде қандаланың пайда болғаны туралы хабарлап, мамандармыз өңдеу жұмыстарын бастады», деді В.Сейдуалиев.

Мамандар қанға тойып ал­ған қандала үш күннен бастап бірнеше аптаға дейін ұйқыға кететіндіктен, бірден құтылу мүмкін еместігін, сондықтан ел көзіне түскен бір-екі қандаланы өлтірген соң, құтылдым деп ойлайтынын, есесіне қаншама қандаланың ұйқыда жатқанын білмейді дейді. Қысқасы, денеде жәндік шаққаннан кейінгі қызарған белгі пайда болса, қан­дала да пайда болды деп біліңіз. Бір қызығы, айлап қандалаға таланса да, «аллергиядан емделумен» уақытын өткізген адамдар да бар.

Бұл жәндік суық пен аптапқа шыдамайтындықтан, аязды яки болмаса шіліңгір шілдеде төсек-орынды cыртқа жайып алудың да септігі мол. Бірақ қандаланың апталап, айлап ұйқыға кететін, тіпті тұқымы жылдар бойы сақталатын қабілеті болғандықтан, бұл әре­кеттер де қандаладан құтылуға толық кепілдік бере алмайды. Сон­дықтан қандаламен күресті ма­ман­дардың өзіне тапсырған жөн. Сол сияқты су жаңа жиһаз­дарынан арзан бағаға болса да құ­тылығысы келіп яки болма­са қымбат жиһаздарын жап­пай сатылымға шығарған дүкендер­дің әрекеті де ойлантуға тиіс.

АЛМАТЫ