Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «ЕQ»
Расымен, Мемлекет басшысы ауыл шаруашылығы саласына жіті мән беріп, оның әлеуетін арттыру үшін бар мүмкіндікті толық пайдалану керектігін атап өтті. «Қазақстанның айналасында өнім өткізетін өте үлкен нарықтар бар. Онда сапалы азық-түлік өнімдері тапшы. Еліміздің стратегиялық мақсаты – Еуразия құрлығындағы басты аграрлық орталықтың біріне айналу. Осы мақсатқа қол жеткіземіз десек, алдымен өнімді жоғары деңгейде өңдеуге көшуіміз қажет. Ол үшін біз алдағы үш жыл ішінде агроөнеркәсіптегі өңделген өнім үлесін 70 пайызға жеткізуіміз керек. Бұл – нақты міндет. Жұртты өнім өңдеуге ынталандыру керек. Ол үшін салық саясатын қайта қарау қажет», деген еді Президент.
Салада сан мәселе бар
Мемлекет басшысы бұл салада ірі компаниялар көбірек болса, нақты серпіліс жасауға болатынын, сондықтан экспортты ұлғайтып қана қоймай, ішкі нарықты да іркіліс болмау керектігін баса айтты. Өзіміздің отандық тауарларды шетелге таныту және шығару үшін тиісті шаралар қабылдауды тапсырды. Сондай-ақ жерді бөлу, электр энергиясымен ұзақмерзімді перспективада қамтамасыз ету мен су мәселесі шешілсе, ауыл шаруашылығы ең тартымды сала болатынын айтқан Президент бұған қоса логистика бағытын жандандыру керектігін тілге тиек етті. Өйткені ел бойынша өңіраралық сауданы дамыту үшін бұл өте маңызды. Сонымен қатар мемлекет басшысы ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу, егіншілік, ет және сүт өнімдерін өндіру экономиканың келешегіне зор екенін айтып, көрші мемлекеттермен сауда-саттық орнатудың маңыздылығын көрсетіп берген еді.
Тағы бір мәселе Жолдауда айрықша айтылды. Ол – республикадағы машина-трактор паркінің әбден ескіріп, тозуы. Бүгінде ішінара ірі ауыл шаруашылық құрылымдары болмаса, көптеген серіктестік пен қожалық ескі техниканың қызметіне әлі жүгініп жүр.
«Қазір ауыл шаруашылығы техникасының 80 пайызы тозып тұр. Сондықтан жыл сайын оның 8-10 пайызын жаңартып отыру қажет. Бұл ретте еліміздегі техника өндірушілер мен шаруалардың да мүддесін ескерген абзал», деді Президент.
Сондай-ақ Мемлекет басшысы шаруаларды жер жағдайы немесе ауа райы емес, инновациялық амал-тәсілдер табысқа жеткізетінін мәлімдеген еді. Бұған қосымша шетелдің танымал агро-ғылыми орталықтарымен толыққанды ғылыми-тәжірибелік ынтымақтастық орнату керегін айтқан.
«Заманауи ғылымға сүйенбесе, ауыл шаруашылығы жай тоқырауға емес, құрдымға кетеді. Агроғылымды дамыту және ең бастысы, оны ауыл шаруашылығында іс жүзінде қолдану үшін шаралар қабылдау қажет. Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығын зерттеу ісінің барлық сатысын қамтитын агротехнология хабына айналдыру керек. Сондай-ақ шетелдің танымал агро-ғылыми орталықтарымен толыққанды ғылыми-тәжірибелік ынтымақтастық орнату керек. Біз жеке ғылыми-технологиялық бастамаларды қолдаймыз. Білім беру бағдарламаларын ауыл шаруашылығы талаптарына бейімдейміз», деді Президент Жолдау барысында.
Агроғылымның маңызы
Сала ғалымдарының пікірінше, аграрлы елге толық айнала алатын мемлекет екеніміз рас. 100 пайыз деп айтуға болады. Себебі республикадағы әр аймақтың өзіне тән топырақ ерекшелігі, климаттық жағдайы белгілі бір шаруашылықтарды жүргізу үшін өте қолайлы.
– Алдымен өзімізді ауыл шаруашылығы өнімдерін толыққанды қамтып, артылғанын сыртқа экспортқа шығару. Мәселен, халық саны өте көп Қытай мемлекеті түрлі өнімге бірнеше мың тоннаға дейін тапсырыс береді. Бірақ оны біздің ел толық қамти алмайды ғой. Айталық, бидай, күріш, күнбағыс, жүгері, бақша дақылдары, көкөніс пен жеміс-жидек және ет-сүт, жұмыртқа сынды әлеуметтік тауарлар, ең біріншіден, өзімізде қат болмауға тиіс. Ал көрші мемлекеттерге жөнелтуді өзімізден кейін ойланған дұрыс. Сонда ғана аграрлы ел статусын қолдана аламыз. Мойындау керек, бұл жағынан біз кешеуілдеп дамып келеміз. Екінші мәселе, агроғылым мен агробизнес арасы бір-бірінен ажырап кетті. Мысалы, агробизнес өзінше дамып кетті де, олар белгілі бір технологияларды пайдаланып, енгізіп, салықтарын уақтылы төлеп, адамдарды жұмыспен қамтып, қызметтерін тиімді жүргізіп отыр. Ал агроғылым артта қалып қойды. Мынаны ескеру керек. Агроғылымсыз ауыл шаруашылығымен айналысатын құрылымдардың ғұмыры ұзақ болмайды. Қарапайым айтар болсақ, климаттың өзгеруі, судың тапшылығы, азық-түлік қауіпсіздігі сынды мәселеде ауыл шаруашылығындағы бизнес ақыр соңында ғылымға жүгінеді. Сондықтан біз алдымен салалық ғылымды дамытып, одан соң кәсіп жүргізуіміз керек, – дейді ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты Самалбек Қосанов.
Оның айтуынша, бизнес пен ғылым арасындағы байланыс үзілмесе ғана ауыл шаруашылығындағы қай кәсіп те өміршең болып қала бермек. Мәселен, кейбір дәнді дақылдардың сұрыптары климат жағдайға байланысты аурушаң болып, бұрынғыдай өнім беруін тоқтатады. Бұл – мал шаруашылығындағы түрлі асыл тұқымды түліктерге де қатысты. Ал жылда егетін дақылына немесе бағып келген малына үйренген шаруашылықтарда бұрынғы нәтижеге жете алмай, көрсеткішінен айырылып қалу қаупі туады. Өйткені олардың қасында қатар дамып отырған агроғылым жоқ. Ақыр соңы өзге жақтан түрлі сұрып немесе мал тұқымын алдырады, бірақ оған да кепілдік болмай тұр. Түйіні сол, әр өңірдегі ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институттары жұмысын жандандыру қажет.
– Қазақстан аграрлық державаға сөзсіз айналады. Оған табиғи климаты да, жер көлемі де, су ресурстары толық мүмкіндік береді. Бірақ бұған ғылым ғана көмектеседі. Мысалы, кішкентай Израиль мемлекетінің көптеген ауыл шаруашылығы өнімдерін экспорттауы – ғылыми ізденістердің нәтижесі. Бізге кедергі болып отырған да осы жайт. Салалық ғылымға көп қолдау қажет. Мемлекет қамқорлықты аямаса, басқару-ұйымдастыру жұмыстары тиімді іске асса, барлық өңірде де шаруашылық жұмысы жанданады. Әсіресе оңтүстік аймақтарда кез келген дақылдың өсуіне қажетті жылу жетерлік, топырақ құнарлылығы жап-жақсы. Өзімізді қамтып қоймаймыз, экспорттық әлеуетіміз де зор болады. Мысалы, су тапшылығын көп көретін Қызылорда облысы ішкі нарықты ғана емес, сырт елдерге де 100 тоннадан астам ақ күріш жіберіп отыр. Бұған қоса республикада бидай, майлы, техникалық, мал азықтық дақылдарды да мол өндіруге болады. Бұл – мал шаруашылығы секторына да қатысты әңгіме. Жалпы, аграрлық орталыққа айналамыз ба деген сұрақтан гөрі, соған міндеттіміз деген дұрыс, – дейді техника ғылымдарының докторы Серікбай Өмірзақов.
Егін еккен мен мал баққанды тыңдасақ
– Кеңес уақытында Қазақстанда 25 млн гектар жерге дәнді дақыл егілетін, – дейді белгілі агроном, «Қызыл диқан» шаруа қожалығының төрағасы Алданберген Құлбаев. – Дәнді дақылың сол, бидай, арпа, сұлы, жүгері, күріш т.б. егістік кіреді. Қазір менің пайымымша, бізде 21 млн гектардан аса жерді пайдаланып келеміз. Бірақ гектар саны азайғанымен, өнімділік артып отыр. Оған себеп – ауыл шаруашылығындағы жаңашылдық, техникалардың заманауи үлгіге біртіндеп көшуі. Біле білсек, Қазақстанның құнды байлығының бірі – егін мен мал, яғни ауыл шаруашылығы. Ресей, Беларусь, Украина сияқты осы саланы тиімді дамытып, өнімдерді экспортқа шығарып отыруға біздің де толық мүмкіншілігіміз бар.
Бұл пікірді әлеуметтік желіде ауыл шаруашылығына қатысты салмақты ойларын жазып жүрген Қызылорда облыстық қоғамдық кеңес мүшесі Ерұлан Өмірсеріков те қуаттайды.
– Аграрлы орталыққа айналуға неге болмасқа? Оған барлық географиялық мүмкіндігіміз, еңбек күші, климаттық қолайлылық, инфраструктуралық жүйе, сондай-ақ өндірілген өнімді сатып алатын әрі тиімді орналасқан көрші елдер де жанымызда. Расымен де ауыл шаруашылығын қолдау – экономиканы тиімді дамытудың тура жолы. Бір сөзбен айтқанда, ауыл шаруашылығының дамуы – экономиканың басқа салаларын қоса дамыта алатын бағыт. Тек басты кемшілік – саланы жетелейтін, жүйелі жетілдіретін мемлекеттік қолдау бағдарламалардың жетімсіздігі, – дейді ол.
Ата кәсіп – төрт түлікті өсіріп отырған жергілікті шаруалар да ауыл шаруашылығы саласында қолдау аз екенін айтады. Басты мәселе – жайылымдық жердің тарлығы.
– Ата-бабамыздың басты тіршілігі болған мал шаруашылығын дамытып жүрген жігіттер жетерлік. Бірақ аз. Неге? Өйткені мал өсіріп, оның өнімін өндірем деушілерге қолдаудың аздығы. Бір ғана мысал, 50 немесе 100, тіпті одан да көп жерді жалға аламыз. Бұрынғыдай, қыс қыстау, жаз жайлау жоқ. Сол алған жеріңді қолдағы бар малың айтақыр етіп жеп қояды емес пе? Амал жоқ, шөп пен жемді сатып алуға тура келеді. Оның бағасы тіптен аспандап тұр. Бар салмақ шаруаның қалтасына түседі. Екіншіден, бір жерде тұрған мал аурушаң келеді. Дұрыс төл бермейді. Өлім-жітімі көп. Дұрысы, мал жайылымын жиі ауыстыруға, суландыруға үлкен қолдау керек. Мен тек бір ғана мысал келтірдім. Айта берсек, түйткілді дүние баршылық. Осындай мәселелердің шешімі табылса, ет пен сүт өнімдеріне аса қат болмай, ішкі нарықты да қамтып, өзге елдерге сатып отырар ма едік, кім білсін? – дейді «Асан» шаруа қожалығының иесі Қойшыбай Асанов.
«Агро Өркен» ЖШС директоры Медеу Есқожаев та ауыл шаруашылығына тың серпін керектігін айтып отыр.
– Мүмкіндік жеткілікті. Тек барынша қолдау керек. Әсіресе ауыл – қаланың асыраушысы деп есептесек, мұндай елді мекендерді дамытуды алға қойған дұрыс. Сондай-ақ тек агро салаға бағытталған жеке қаржы ұйымы болғаны дұрыс. Екіншіден, тұқым институттарын, мейлі, ол егін не мал шаруашылығында болсын, дамытып, зертханаларды қайта заманауи үлгіде жабдықтау жағын қолға алған дұрыс деп есептеймін. Үшіншіден, лизинг мәселесі. Президентіміз айтқандай, көптеген шаруашылық кеңес заманындағы техниканы пайдаланып келеді. Көбісі тозған. Төмен пайызбен жаңа ауыл шаруашылығы машиналары берілсе, ауылдағы шаруасын жүргізіп отырған ағайынға тиімді көмек болары сөзсіз, – дейді ол.
Шаруалар айтқан уәж бен пікірді ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы Әсет Тоқтамысов та қостайды. Оның айтуынша, тиімді бағдарлама мен қаржылық қолдау болмай, сала жетістікке жетпейді. Сондай-ақ қазір тек шағын немесе орта деңгейдегі шаруашылықтар жеке адамды ғана байытуда.
– Ауыл шаруашылығын дамытуға қаржылық қолдау болмай, даму жоқ. Олар техника, тұқым, тыңайтқыш алу үшін жеке инвестордың қаржысына жүгініп жүр. Әсіресе бұл егістікке қатысты жағдай. Көктемде инвестордан ақша алады, күзде бидай не қара күрішпен өтейді. Техника алу үшін де қомақты ақша керек. Әр дақылдың өзіне арналған ауыл шаруашылығы машиналары болатынын ескерсек, мұның көбісі шет мемлекеттерден келеді. Осының барлығы кедергі емей немене? Екіншіден, елімізде ауыл шаруашылығына қатысты 23 ғылыми-зерттеу институты болса, бұлардың да жағдайы мәз емес. Ал түрлі сұрыпты шығару, су тапшылығы мен құрғақшылыққа бейім дақылдарды зерттеу, мал тұқымдарын қайта қарау – осы институттардың құзыретінде. Егер бұларға қаржылай һәм материалдық қолдау болмаса, онда олар қалай қарқынды жұмыс жүргізбек? Ғалымдар қандай жаңа сұрып дайындайды? Біле білсеңіз, бір дақылдың сортын дайындау үшін көптеген жыл зерттеу жұмысын жүргізу қажет. Үшіншіден, мойындау керекпіз, біз әлі су үнемдеуді толық үйренбедік. Мемлекет басшысының алаңдап отырғаны да осы. Әсіресе суармалы егістікпен айналысып отырған оңтүстік аймақтарда бұл – үлкен мәселе. Елде суды пайдаланудың озық технологиясын игеру – кезек күттірмеуге тиіс, – дейді ғалым.
Сөз соңы. Мақалада агро саланы дамытудағы басымдық берер негізгі дүниелер ғана айтылды. Қорытындысында тың технология, қаржылық мәселенің болмауы, жаңа тұқым дайындауда ғылыми жаңалықтарды қолдау, суды тиімді пайдалану, жер құнарын сақтау, ауыл шаруашылығы машиналарын құрастыру сияқты жұмыстар елдегі аграрлық саланы алға жылжытады. Жоғарыда айтқандай, салада еңбек етіп жүрген ғалымның да, кәсіпкердің пікірі осыған саяды. Ел экономикасына алаңдаушылық білдірген Президенттің аграрлық саладағы түйткілді мәселелерді де сөз етуі сондықтан. Енді тапсырма берілді, тиянақты орындау – жауаптылардың қолында.
Ержан ҚОЖАС,
журналист
Қызылорда облысы
