Иә, заманның мың құбылып тұрған шағында, тоталитаризмнің қылышынан қан тамып тұрған кезінде қазақ зиялылары бір ғана ізгі мақсатты көздеді – тарихи сананы сілкінту, ұлттық рухты жоғалтпау. Осы жолда тарихи тақырыпта жазған шығармаларын мұзжарғыш сынды пайдаланды. Мұхтар Мағауиннің «Көк мұнары» (1972), Ілияс Есенберлиннің «Көшпенділері» (1969, 1971, 1973), Олжас Сүлейменовтің «Аз и Я»-сы (1975), Софы Сматаевтың «Елім-айы» (1976), Әбіш Кекілбайұлының «Үркері» (1981), «Елең-алаңы» (1984), бәрі-бәрі қоғамда қатқан сеңді жібітуге бағытталған мұзжарғыш тас секілді әсер қалдырды. Олардың әр «соққысы» дүмпу тудырып, санада сілкініс жасады.
Әсіресе «Аз и Я»-ның дүмпуі қатты болып, Мәскеуді шулатып, ұлтаралық дауға ұласып, даңқы мен дақпырты ұзаққа жетті. Бұл шығарманың да, автордың да атағын ғарыштың жылдамдығымен айға бір-ақ шығарған кітап болды. Тарихнама мен лингвистика мәселелеріне арналған «Аз и Я» 1975 жылы «Жазушы» баспасынан 100 мың данамен жарық көрді. Бұл оқиға ашық күнде аспаннан жай түскендей әсерге бөледі. Жұрттың бәрінің айтатын әңгімесі тек сол еді. «Аз и Я» туралы ел арасында түрлі аңыз желдей есті.
Дау-дамайы басынан асқан кітапты шығарған «Жазушы» баспасының редакция меңгерушісі болып істеген журналист Геннадий Толмачев «Кітап тудырған дауыл» мақаласында былай деп жазды: «Менің архивімде Бакуде бағанадан жұлынып алынған қайталанбас «хабарландыру» бар: «Москвич» автомобилін Олжас Сүлейменовтің «Аз и Я» кітабына айырбастаймын». Орталықтың қаһарына іліккен 75 тиын тұратын «Аз и Я» «қара базардан қара малдың құнын төлеп алатын кітапқа» айналды. Сол жылдары Алматының шетіндегі қара базардан алып-сатарлармен саудаласа жүріп, талай жас пен кәрі бір қойын беріп жатып (ол уақытта ең арзан деген қойдың бағасы – 200 сом) яки тұтас бір стипендиясын қиып, кітапты қолдарына ұстады. Сол сәттегі Олжастың оқырмандарының ішкі күйін, сезімін сөзбен жеткізу тіптен мүмкін емес. Бұл кітап өліара шақта өзгерісті күткен көп жастың жүрегін жылытты. Шоқ тастады. Ішке түскен шоқ ұлттың рухын маздатты. Ал авторы қазақ халқының мақтанышына айналды. 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі кезінде алаңға шыққан жастар қазақ зиялыларының арасынан Олжас Сүлейменовті іздеді.
Автор бұл еңбегінде сан қырлы сипатта танылған. Бірде славист, түрколог, шумертанушыны көрсек, енді бірде тарихшы, лингвист, әдебиеттанушы, философ, сондай-ақ этнограф, палеограф кейпінде де көрінеді. Әрине, ақындығы мен азаматтығы, қайраткерлігі екібастан байқалады.
«Аз и Я» Олжас Сүлейменовтің өмірі мен шығармашылығында ерекше бір кезеңді қамтыды десек болады: «Аз и Я» кезеңі. Даңқы мен дақпырты бас алатындай дауға ұласқан бұл кітап кей сәттерде ақынның өмірін де шешті. Баспадағылар «Аз и Я» кітабының екінші шығарылымын бастаймыз деп жатқанда, кенеттен бомба жарылғандай кітапқа айып тағылады. Автор орыс әдебиетінің мақтанышы «Игорь жасағы туралы жырдан» қыпшақ сөздерін көптеп тауып, арнайы зерттеу нысанына айналдыруы кеңестік идеологияға сай келмеді.
КСРО Ғылым академиясы «Аз и Я» кітабын екі жылда екі рет арнайы талқылап, автордың «өрескел қателіктерін» көрсетті. Академик Дмитрий Лихачев «Слово о полку Игореве» и культура его времени» деп аталатын монографиясының бір тарауын Олжас Сүлейменовке арнап, қазақ ақынының пікірлерінен ұлтшылдық сарын «тапты», зерттеу тәсілдерін «түкке тұрғысыз» деп атады.
«Аз и Я»-ның тағдырымен белсене айналысқан мәскеулік ғалымдар 10 сағат бойы үтір-нүктесіне дейін қалдырмай кітапты талқылап, ақынды «халық жауы» деп танып, тіпті ату жазасына кесу керек дегенді де айтқан. Қазақстанның бірінші басшысы Дінмұхамед Қонаевтың даулы іске араласып, араша түсуінің арқасында ғана ақын «ажалдан» аман қалды. Димекең кітапты алып, Брежневке көрсетіп, онда ешқандай ұлтшылдық арам пиғылдың бір мысқалдай да ізі жоқ екенін дәлелдеп, басы бәлеге қалған ақын тағдырына араша түскен.
Шынында, «Аз и Я»-ны алғаш оқыған көп оқырман сол кездегі қазақтың ұғым-танымымен қараған уақытта бірінші тарауына – түркизмге ғана үңілген сияқты. Әдебиетшілер де автордың айтатын негізгі ойы «Аз и Я»-ның «Шумернаме» атты екінші бөлімінде жатыр дейді. Осы бөлімінде түркінің тарихын 5 мың жылға кері шегіндіреді. Олжас Сүлейменов бір сұхбатында: «Мен «Аз и Я» кітабын жазуға Дала мен Русьтің тарихы ежелден қойындасып кеткенін, екі елдің тарихтың ұзына бойында, негізінен жақындасумен, бауырласумен өткенін, халықтардың, тіпті тілдері араласуға дейін жеткенін дәлелдеу үшін кірістім», дейді.
Талай мұзжарғыштардың отты екпінінен, өр даусынан кейін туған азаттықтың арайлы таңынан бері өте шыққан отыз жылда талай дүние өзгерді. Қазір «Аз и Я» туралы небір әңгімелерді аңыз қылып айтамыз. Әлемге аты шыққан, мүйізі қарағайдай ғалымдардың өздері «Аз и Я»-да айтылған сөздердің ақиқат екенін мойындап жатыр. Кеудеңді мақтаныш кернейді.
