Ең бастысы, әділетті әлеуметтік саясатты жүзеге асырудың заңнамалық тетіктерін бекіту, сол арқылы әлеуметтік саясаттың басты басымдығы ретінде адам капиталын қалыптастырып, дамыту ұсынылды. Оны еліміздің креативті экономикасын өркендетудің негізгі факторы ретінде айқындады.
Әрине, адам капиталын дамыту экономикамыздың негізгі басымдықтарына сәйкес әлеуметтік саясаттың басты міндеті. Әлеуметтік саясат экономикалық өсімсіз мүмкін емес. Дегенмен, адами капиталды арттырмай, экономикалық өсуге қол жеткізе алмаймыз. Осылайша, адами капиталды дамыту экономикалық саясаттың міндеттерімен байланысты әлеуметтік саясаттың басымдығына айналады.
Әлеуметтік салада 2023 жылғы 1 шілдеден бастап Қазақстан Республикасының Әлеуметтік кодексі күшіне енді. Әлеуметтік кодекс аясында 1-ші топтағы мүгедектігі бар адамдарға күтім жасау уақыты зейнетақыны есептеу кезінде еңбек өтіліне ескерілетін болды. Қазақстанда мүгедектігі бар адамдарды әлеуметтік қолдаудың жүйелі шаралары жүзеге асырылуда. Мүгедектігі бар азаматтарға Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мәліметіне сүйенсек, 50 мыңнан астам қызметтер мен техникалық құралдар ұсынылған. Инклюзивті қоғамды қалыптастырып дамыту үшін мүгедектігі бар азаматтардың өмір сапасын жақсарту және қоғамның тең мүшесі ретінде қолдаудың жүйелі шаралары қабылданып жатыр.
Әлеуметтік саладағы жұмыстар жалғасын табуда. Отбасының цифрлық картасын енгізу, жәрдемақылар мен әлеуметтік төлемдердің 10 түрі бойынша қызметтер проактивті форматта іске асырылады, «Әлеуметтік әмиян» пайдалануға енгізілді. 2023 жылдың 10 айында жалпы сомасы 37,8 млрд теңгеге 172,3 мың адам жұмысынан айырылу бойынша әлеуметтік төлем алды. Бала күтіміне арналған төлем 1 жастан 1,5 жасқа дейін ұлғайтылды. Бұл аналарымызға және демографиялық өсім үшін негізгі қолдау болмақ.
Мүгедектігі бар адамдар үшін және асыраушысынан айырылу бойынша жәрдемақы мөлшері тағы 14,5% - ға ұлғайтылды. Бұл олардың жылдық мәнде 23% өсуін қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.
Еңбек нарығында жаңа жұмыс орындарын құруға бағытталған 11 ұлттық жоба жүзеге асырылып жатыр. 2023 жыл ішінде Үкімет 908,5 мың адамды жұмысқа орналастырған.
Жұмыссыздықты шешу кешенді түрде – Мемлекет басшысының «10 мың тұрғынға 100 жұмыс орны» бастамасы аясында жүзеге асырылып жатыр. Бұл тәсіл 2023 жылы шамамен 908,5 мың адамды проактивті форматта жұмысқа орналастыруға мүмкіндік берді. Орындалу механизмдеріне тоқталар болсақ, еліміздің барлық өңірінде әкімдіктер жас кадрлар үшін жұмыс орындарын құруға мүмкіндік беретін тиісті өңірлік жұмыспен қамту карталарын бекітті. Басты ерекшелігі-мемлекет (жергілікті жұмыспен қамту органдары) өңірлердегі жұмыс орындарын субсидиялайды. Мұндай жағдайда жұмыс берушілер азаматтарды жұмысқа белсенді қабылдай бастады, өйткені олар жергілікті бюджеттен қосымша қаражат алады, ал үнемделген ақша өз бизнесін одан әрі дамытуға бағытталуы қарастырылған.
Азаматтарды жұмысқа орналастыру еңбек нарығын сараптамалық талдау негізінде жүргізіледі. Бұл бағыттағы бірінші кезектегі аспект сұранысқа ие құзыреттер мен кәсіби дағдыларға сәйкес кадрлар даярлау. Осылайша, еңбек ресурстарын дамыту оқу ұйымдарының білім беру бағдарламаларына имплементациялау үшін жұмыс берушілердің негізгі сұраныстарын анықтау арқылы жүзеге асырылады. Бұл ретте болашақта кадрлар тәлімгермен жұмыс орнында кәсіптік оқытуды жалғастырады. Басқа құралдар да қолданылады. Мысалы, «Бастау-Бизнес» кәсіпкерлік негіздері бойынша онлайн оқыту, электронды еңбек биржасында онлайн оқыту. Айта кету керек, бір жыл ішінде құзыреттерді жақсарту бойынша барлық тетіктерді пайдалана отырып, 156,8 мың адам қамтылды. Елімізде уақытша және жаппай жұмыс орындарын құру арқылы азаматтарды жұмыспен қамтуға мүмкіндік беретін жобалары ретінде «Жастар практикасы», «Алғашқы жұмыс орны», «Ұрпақтар келісімшарты», «Күміс жас» жобалары бар.
Бұл бір шетінен еңбек құндылықтарын дәріптеуге, сонымен қатар еңбекке араласатын азаматтар үшін бастапқы кезеңдегі түрлі кедергілерді еңсеруге көмектесіп, азаматтардың санаттарын көбірек қамтуға мүмкіндік береді. Мәселен, «Алғашқы жұмыс орны» жобасы бірінші рет жұмыс іздеп жүрген түлектер, яғни, 35 жастан аспаған жастар қатарындағы жұмыссыз азаматтар үшін, оның ішінде NEET санатындағы жастарға кемінде 24 ай мерзімге тұрақты жұмысқа орналасуға мүмкіндік береді.
Ал «Ұрпақтар келісімшарты» жобасы зейнет жасын күтіп жүрген азаматтардың өз орнына кадр дайындауы, еңбек сабақтастығын қарастырады. «Ұрпақтар келісімшарты» жобасына 35 жастан аспаған, университет немесе колледждерді 2 жыл бұрын бітірген түлектер қатысады. Жоба ұзақтығы 6 ай, жобаға қатысушы тұрақты жұмысқа тұрып, не зейнеткерлік жасқа толған қызметкердің орнын басады.
Мемлекеттік органдар халықтың әлеуметтік осал топтары қатарындағы азаматтарға мемлекеттік гранттар беру арқылы өз бизнесін ашу үшін жағдайлар жасайды. 2023 жылы гранттар берудің үш ағымының қорытындысы бойынша 9,1 мың адам стартаптарды іске асыруға қаражат алды.
Сонымен қатар жеке бизнесін ашу үшін мемлекет 400 карталық айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде гранттар бөлді. Бұл бастапқы капитал Жаңа бизнесті бастау және дамыту үшін қайтарымсыз негізде беріледі. Гранттар негізінен технологиялық жабдықтар, Еңбек құралдары, мал мен құстарды сатып алуға бөлінеді. Осының арқасында жаңа тігін шеберханалары, наубайханалар, сұлулық салондары, сүт және басқа да өндіріс орындары ашылды. Осылайша, азаматтар өздерінің бизнес-әлеуетін іске асыруға, өндірісті жолға қоюға және дамытуға, өздерін тұрақты табыспен қамтамасыз етуге мүмкіндік алды. Айта кету керек, мұндай тәсіл кәсіпорындардың иелеріне жағымды әсер етіп қана қоймай, сонымен қатар халық үшін жұмыс орындарының санын көбейтеді.
2023 жылдың наурыз айынан бастап жастарға жеңілдік шарттарымен шағын несие беру құралы басталды. Микрокредиттер конкурстық негізде беріледі. Комиссия отырысының қорытындысы бойынша жалпы сомасы 25,4 млрд теңгеге 5,4 мың бизнес-жоба мақұлданды.
2023 жылы жекелеген министрліктер жалақыны арттыру бойынша жұмыс жүргізіп жатыр. Бұл шара негізінен азаматтық қорғау, медицина, білім беру, экология және қорғаныс саласының қызметкерлеріне қатысты. Еңбек нарығын дамыту, жаңа жұмыс орындарын құру – ең алдымен біліктілікті, дайындықты, тәжірибені талап етеді. Технологияны белсенді пайдалану, жұмысқа орналастырудың икемді нысандарын және біліктілікті үнемі арттыру нәтижесінде жұмыспен қамту жеке тұлғаға еңбек нарығындағы тұрақтылықпен қатар қоғамның дамуына ықпал етеді. 2023 жылы Үкіметтің азаматтарды жұмысқа орналастыру мәліметіне сәйкес, 847 мың адам жұмысқа орналасқан, оның 420 мыңы жастар. Еңбек нарығының сұранысына дайын болу үшін «Кәсіптік біліктілік туралы» заң қабылданды. Кәсіптік-техникалық білім беруге аса зор мән беріліп келеді, инженерлік-техникалық мамандықтардың мазмұны күшейді. Еңбек нарығының өзгерістеріне бейімделу механизмдерін қарастыратын «Кәсіптік біліктілік туралы» заң бірқатар негізгі новеллаларды қамтиды:
Бірінші. Ұлттық біліктілік жүйесі алғаш рет енгізілді. Бұл механизм мамандардың кәсіптік біліктілігін тану процесін жүйелеуге мүмкіндік береді, мамандардың біліміне, икемділігі мен дағдыларына қойылатын талаптарды қалыптастыруға және үнемі жаңартып отыруға ықпал етеді. Бұл әр маманның кәсіптік деңгейін жетілдіруге серпін береді. Кәсіптік стандарттарды салалық мемлекеттік органдар салалық кеңестермен және уәкілетті органмен, яғни Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің келісімі бойынша бекітетінін атап өту өзекті.
Екінші. Азаматтарға олардың дағдылары мен шеберліктерін тану туралы сертификаттар беретін біліктілікті тану орталықтары жетілдіріледі. Мұндай орталықтарға аккредиттеуді Еңбек министрлігімен келісім бойынша «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасы жүргізеді. Қазақстан Республикасының заңнамасын бұзған жағдайда Ұлттық Кәсіпкерлер палатасы мен тану орталықтарының жауапкершілігі көзделген. Кәсіптік біліктілікті тану рәсімінен өту кезінде мүгедектігі бар адамдар үшін қажетті жағдайлар жасау бойынша тану орталықтарының міндеттемелерін белгілеу инклюзивтілік бойынша маңызды шара болатынын атап өткен жөн. Айта кету керек, жұмыс берушілер тартатын шетелдік жұмыс күшінің білім деңгейі (кәсіптік даярлығы) және практикалық жұмыс тәжірибесі (өтілі) кәсіптік стандарттарға сәйкес біліктілік талаптарына сай болуы тиіс.
Үшінші. Кәсіптік біліктілікті тану міндетті және ерікті негізде жүзеге асырылады. Біліктілікті міндетті тану лицензиялау, аттестаттау, сертификаттау, жеке тұлғалар қызметінің басталғаны туралы хабарлама, тестілеу, біліктілік емтихандарын өткізу арқылы реттелетін кәсіптер (мысалы, мұғалімдер, дәрігерлер, бухгалтерлер, адвокаттар және т.б.) бойынша жүргізіледі. Оның тәртібі салалық заңнамамен, сондай-ақ рұқсаттар мен хабарламалар туралы заңнамамен реттеледі. Кәсіптік біліктілікті ерікті негізде тануды біліктілікті тану орталықтары (кандидаттың қаражаты немесе ҚР заңнамасында тыйым салынбаған өзге де қаражат есебінен не жұмыс берушінің қаражаты есебінен) тек реттелмейтін кәсіптер (мысалы, дәнекерлеушілер, наубайшылар, шаштараздар және т.б.) бойынша ғана жүзеге асырады.
Төртінші. Кәсіптік біліктілікті тануды ынталандыру шаралары ретінде кәсіптік біліктілік пен дағдыларды танудың ваучерлік-модульдік жүйесі енгізіледі. Бұл жүйе республикалық бюджеттен қаржыландырылады. Ол жұмыссыз адамдарға кәсіптік біліктілігін тану үшін жылына бір рет ваучерді тегін алуға мүмкіндік береді.
Осы ретте айта кетейік, ваучер беруге республикалық бюджеттен қаржыландырудың 2023-2025 жылдарға арналған жалпы көлемі 236 917,5 мың теңгені құрайды (2023 жылы - 50 085,0 мың теңге. 2024 жылы - 78 502,5 мың теңге, 2025 жылы - 108 330,0 мың теңге.).
Бесінші. Алғаш рет бейформальды және ақпараттық білім беруді (білім беру мекемелерінен тыс жерлерде жаңа білім мен дағдыларды игеру процесі, өзін-өзі оқыту, оның ішінде курстарға, тренингтерге және шеберлік сыныптарына қатысу арқылы) біліктілікті тану орталықтарында сертификаттау арқылы тану мүмкіндігі ұсынылды. Мұндай білім беру нәтижелерін сертификаттау жұмыс күшінің мобильділігіне, азаматтардың шығыстарын оңтайландыруға, еңбек нарығының бәсекелестігін арттыруға, сондай-ақ жұмыссыздық деңгейін төмендетуге ықпал етеді.
Ең бастысы, мамандардың құзыретіне қойылатын күн сайын артып отырған талаптарына сәйкес еңбек нарығының кәсіптік-біліктілік құрылымын жетілдіруге және олардың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Сонымен қатар халқымыздың саны 20 миллионға жеткен күні Мемлекет басшысы Ұлттық қордан балаларға арналған өте маңызды заңға қол қойды. Бұл Президентіміздің сайлау алдындағы бағдарламасында көрсетілген негізгі бастаманың бірі. 2024 жылдың 1 қаңтарынан бастап Ұлттық қордың инвестициялық табысының 50 пайызы жас жеткіншектердің арнаулы есеп-шотына аударылады. Балалар 18 жасқа толған соң, бұл қаражатты тұрғын үй сатып алуға немесе білім алуға жұмсайды.
Әлеуметтік саясаттың мақсаты – азаматтардың табысын арттыру, ең бастысы әлеуметтік әл-ауқаттың құрамдас бөліктері болып табылатын адам капиталын дамыту және білім, денсаулық, еңбек нарығында тең мүмкіндіктерді қарастыру. Мемлекет басшысының сайлауалды бағдарламасы нақты әлеуметтік маңызға ие. Оның нәтижелері адам капиталын дамытуға, азаматтарды әлеуметтік қолдауға бағытталған.
Жұлдыз СҮЛЕЙМЕНОВА,
Мәжіліс депутаты,
AMANAT партиясы фракция жетекшісінің орынбасары
