Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «ЕQ»
Жұмыссыздықты азайтатын 11 жоба
Үкіметтің 2023 жылғы табыстарды арттыру, жұмысқа орналастыру және әлеуметтік саладағы қызметінің қорытындыларына қарағанда жетістік мол. Мәселен, Мемлекет басшысының тапсырмасымен елімізде жаңа жұмыс орындарын құруға бағытталған 11 ұлттық жоба аясында биыл 908,5 мың адам жұмысқа орналасты. Бұған қоса еліміздің барлық аймағында әкімдіктер жас кадрлар үшін жұмыс орындарын құруға мүмкіндік беретін тиісті өңірлік жұмыспен қамту карталарын бекітті. Бұл жұмыс картасының ерекшелігі – өңірлердегі жұмыс орындарына субсидия беріледі. Сөйтіп, қазір жұмыс берушілер азаматтарды жұмысқа белсенді қабылдай бастады, өйткені олар жергілікті бюджеттен қосымша қаражат алады, ал үнемделген ақшамен өз бизнесін одан әрі дамытуға болады.
Уақытша және тұрақты жұмыс орындарын құру арқылы азаматтарды жұмыспен қамтуға мүмкіндік беретін «Бірінші жұмыс орны», «Ұрпақтар келісімшарты», «Күміс жас» жобалары іске қосылды. 2023 жылдың қорытындысы бойынша уақытша субсидияланатын жұмыс орындарына 196,3 мың адам жұмысқа орналастырылды. Елімізде әлеуметтік жұмыс орындарға жататын жастар практикасы, қоғамдық жұмыстар қатарлы жобалар еңбек нарығындағы түрлі кедергілерді еңсеруге көмектесіп, азаматтардың әртүрлі әлеуметтік санаттарын көбірек қамтуға мүмкіндік береді. Мәселен, «Бірінші жұмыс орны» жобасы еңбек жолын бастайтын түлектерге тиімді. Оған 29 жастан аспаған жастар қатарындағы жұмыссыздар жатады. Жұмыс іздеуші кемінде 24 ай мерзімге тұрақты жұмысқа орналаса алады. Ал «Ұрпақтар келісімшарты» жобасы аясында зейнеткерлік жасқа дейінгі жұмыскерлерден жинақталған тәжірибе мен дағдыларды беру үшін арнайы жұмыс орны құрылады.
«Ұрпақтар келісімшартына» 35 жастан аспаған, 2 жыл бұрын бітірген оқу орындарының түлектері қатысады. Жұмыстың ұзақтығы 6 айдан аспайды, аяқталғаннан кейін қатысушыға тұрақты жұмыс орны беріледі не зейнеткерлік жасқа толған қызметкердің орнын басады. Жалақы кемінде 30 АЕК-ті құрайды.
«Күміс жас» жобасы – жұмыс беруші зейнеткерлік жасқа толмаған 50 жастан асқан жұмыссыз адамдардың жалақысын субсидиялай отырып, жұмысқа орналастыруға арналған жұмыс орны. Жұмыстың ұзақтығы 36 айдан аспайды, қатысушыға зейнеткерлікке шыққанға дейін тұрақты жұмыс орны беріледі. Жалақыны жұмыс беруші өзі белгілеп, өзі төлейді. Бұл ретте мемлекет алғашқы 12 айдағы жалақының 70%-ын жабады. 13 айдан 24 айға дейін жалақының 65%-ын, 25 айдан 36 айға дейін жалақының 60%-ын жабады, бірақ бұл 30 АЕК-тен аспайды.
Инфографиканы жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»
Жалақы мен жәрдемақы өсті
2023 жылы әр министрлік жалақыны өсіру бойынша жұмыстар жүргізгені белгілі. Бұл шара негізінен азаматтық қорғау, медицина, білім беру, экология және қорғаныс саласының қызметкерлері қатарлы біраз еңбек адамын қамтиды. Мәселен, Төтенше жағдайлар министрлігі құтқарушыларға және құтқарушы міндетін атқаратын басқа да қызметкерлерге лауазымдық жалақысының 70%-ы мөлшерінде қосымша ақы белгіледі. Экология және табиғи ресурстар министрлігі Мемлекеттік орман күзеті қызметтерінің қызметкерлеріне, табиғат қорғау мекемелерінің мемлекеттік инспекторларына, жануарлар дүниесін және ормандарды қорғау секілді мамандандырылған ұйымдардың қызметкерлеріне, балық шаруашылығы мемлекеттік кәсіпорындарының инспекторлары секілді еңбек адамының денсаулыққа және өмірге зиян келтіру қаупіне байланысты жұмыстың құжаттары жаңарды және лауазымдық жалақының 100% мөлшерінде қосымша ақы белгіленді. Ішкі істер және қорғаныс саласында да осындай жағымды жаңалық көп. Білім саласы 2023 жылғы 1 қыркүйектен бастап педагогтердің жалақысын 1,3 мөлшерінде коэффициент белгілеу арқылы арттырды. Денсаулық сақтау министрлігі 1 қаңтардан бастап қолданыстағы 2,73 коэффициентін 3,42-ге көтерді.
Үкімет халықаралық тәжірибені және халықаралық еңбек ұйымының ұсыныстарын ескере отырып, ең төменгі жалақыны (ЕТЖ) айқындаудың жаңа әдістемесін әзірлеп жатыр. ЕТЖ мөлшерін орташа жалақы мен еңбек өнімділігінің көрсеткіштерін пайдалана отырып анықтау ұсынылды. Бұл тәсіл жұмысшылардың кірісі мен өндірілетін тауарлардың көлемі арасында нақты байланыс орнатуға мүмкіндік береді. Биыл әлеуметтік жәрдемақылар да өсті. 1 қаңтардан бастап жәрдемақылардың мөлшері 8,5%-ға ұлғайту жүргізілді. Елімізде бала күтімі, мүгедектігі бар (І-ІІ), асыраушысынан айырылу жағдайы секілді санаттар бойынша 2 миллионға жуық адам жәрдемақы алады. Аталған өсу осы санаттардың бәрін қамтып отыр. Жәрдемақының мөлшері өсіп қана қоймай, кейбір санаттардың мүмкіндіктері жетілдірілді. Мәселен, биыл бала күтімі бойынша мемлекеттік жәрдемақы алу кезеңі 1 жастан 1,5 жасқа дейін ұлғайтылды. 2023 жылғы 1 шілдеден бастап «Алтын алқа» немесе бұрын «Батыр ана» атағын алған, I және II дәрежелі «Ана даңқы» ордендерімен марапатталған көпбалалы аналарға берілетін жәрдемақы мөлшері 6,4 АЕК-тен 7,4 АЕК-ке дейін өсті. 1 шілдеден бастап жасына байланысты зейнетақы төлемдерін, мүгедектігі және асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыларды, мемлекеттік арнаулы жәрдемақыларды алушылар қайтыс болған жағдайда жерлеуге арналған біржолғы төлем мөлшері 15,7 АЕК-тен 35 АЕК-ке дейін ұлғайтылды. 1 шілдеде Әлеуметтік кодекс заңды күшіне енуіне байланысты осы салада көптеген оң өзгеріс болды.
9,1 мың адамға грант берілді
Мемлекеттік органдар халықтың әлеуметтік осал топтағы азаматтарын гранттар беру арқылы өз бизнесін ашуға жағдай жасап отыр. 2023 жылы мемлекеттік гранттар берудің қорытындысы бойынша 9,1 мың адам стартаптарды іске асыруға қаражат алды. Өз бизнесін ашуға мемлекет ХӘОТ өкілдері үшін 400 карталық АЕК мөлшерінде грант бөледі. Бұл бастапқы капитал жаңа бизнесті бастау және дамыту үшін қайтарымсыз негізде беріледі.
«Бұл гранттармен технологиялық жабдықтар, еңбек құралдары, мал және құс сатып алуға болады. Осының нәтижесінде жаңа тігін шеберханалары, наубайханалар, сұлулық салондары, сүт және басқа да өндіріс орындары ашылды. Осылайша, азаматтар өздерінің бизнес-әлеуетін іске асыруға, өндірісті жолға қоюға және дамытуға, отбасын тұрақты табыспен қамтамасыз етуге мүмкіндік алды. Мұндай тәсіл кәсіпорындардың иелеріне жағымды әсер етіп қана қоймай, жұмыс орындарының санын көбейтеді», дейді Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі С.Жақыпова.
Бұған қоса 2023 жылдың наурыз айынан бастап жастарға жеңілдікпен шағын несие беру тетігі басталды. Шағын несие конкурстық негізде беріледі. Биыл бұл бойынша сомасы 25,4 млрд теңгеге 5,4 мың бизнес-жоба мақұлданды.
Еңбек адамы – ерекше назарда
Министрліктің мәліметінше, 2023 жылы әлеуметтік серіктестік туралы келісімдер 21 салада жасалған. Мемлекет салауатты және қауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз ету жөніндегі жұмысқа ерекше назар аударып отыр. Тиісті нормативтік-құқықтық база жетілдірілмек. Қазір депутаттар салалық сарапшылармен бірлесіп еңбекті қорғау, экологиялық-өнеркәсіптік қауіпсіздік және т.б. бақылау мен қадағалаудың толыққанды жүйесін құруға бағытталған «Қауіпсіз еңбек тұжырымдамасын» әзірлеп жатыр. Бұл ретте ең төменгі тарифтік мөлшерлемелер, разрядаралық коэффициенттер ауыр еңбек жағдайларындағы және зиянды әрі қауіпті жұмыстарда істейтін жұмысшыларға қосымша ақы белгіленбек.
Еңбек нарығында заң бұзушылықтардың алдын алу және болдырмау мақсатында еліміздің 3 211 кәсіпорынға еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау стандарттары енгізілді. Қазақстан Кәсіподақтар федерациясымен бірлесіп мүгедектігі бар адамдарды бақылаушы ретінде тартуды көздейтін «Халықтық бақылау» әлеуметтік жобасы іске қосылды. Қазір бұл жобаға 252 кәсіпорын қосылды, онда 600-ден аса қызметкер ішкі бақылауды жүзеге асырады.
Сонымен қатар Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша зиянды еңбек жағдайларында жұмыс істейтін қызметкерлерге арнаулы әлеуметтік төлемдер енгізу бойынша заңнамалық түзетулер әзірленді.
«Бұл түзетулер адамдарға 55 жаста зиянды еңбек жағдайларынан шығып, тиісті әлеуметтік төлемдер алуына мүмкіндік береді. 7 жылдан кем емес міндетті кәсіптік зейнетақы жарналарын төлеу шарты қарастырылған. Аталған төлемдер төрт түрлі қаржы көзінен – республикалық бюджет, Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры, сақтандыру ұйымдарының қаражаты және жұмыс берушілер есебінен жүзеге асырылады. Зейнеткерлік жасқа толғаннан кейін олар жалпыға бірдей белгіленген зейнетақы алады», деді Ә.Смайылов.
Премьер-министрдің айтуынша, 55 жастан кейін кеншілер арнайы әлеуметтік төлемдер алады және қажет болған жағдайда зиянды еңбек жағдайына қатысы жоқ басқа жұмысқа орналаса алады. Әзірге заң жобасы Мәжілістің қарауында, Үкіметтің ұсынысын олар қолдаса, бұл 2024 жылы іске асады. Әзірге алғашқы қадам жасалды.
Қорыта айтқанда, 2023 жылы әлеуметтік сала үшін жомарт жыл болды. Әлемде әлеуметтік мәселесі түбегейлі шешілген ел болмас, сірә? Сондықтан халықтың тұрмыс-тіршілігі – қашанда дамытуды, үнемі жетілдіріп отыруды қажет ететін сала.
