Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Жаңа жылдың алдында интернеттен сондай материалдарды қарап отырып шетелдік ғалымдардың Kenisarin деген ғалымға сілтеме жасағанын көріп қалдық та, Кенесары ханға қатысы бар ма екен деп іздеп көрдік. «Мұрат Кенесарин – ұлыбританиялық Нортумбрия университетінің (Northumbria University) академиялық зерттеушісі. Автор «Жылу энергиясын сақтау және жасырын (латенттік) жылу» тақырыптарындағы зерттеулерге өз үлесін қосқан. Автордың h индексі – 13, 22 жарияланымның бірлескен авторы, одан 2837 дәйексөз келтірілген. Мұрат Мұхамедұлы Кенесариннің бұрынғы жұмыс істеген орындары – Өзбекстан Ғылым академиясы мен Durham университеті», деген мәлімет таптық. Дереу электронды поштасын тауып алып, хат жаздық. Көп кешікпей жауап та келді. Поштаны оқи бермейтінін, көзі нашар көретіндіктен телефонмен сөйлескенді құп көретінін айтып, нөмірін жазып жіберіпті. Уатсаппен хабарласып, жөн сұрасып біраз әңгімелестік. Тыңдаушы болған соң, сөз ретін бұзбай сол қалпында беруге тырыстық.
Бір таңғалғанымыз, ғалым ағамыз Өзбекстанда туып, Мәскеуде оқыса да, қазақша таза сөйлейді екен. Ғылыми терминдерге келгенде ғана орысшалап, ағылшыншалап кетті. «Қазақ елінде Кене ханға деген қызығушылық ерекше», деген сөзіме: «Ол сөз жүзінде ғана. Алашорда арыстарын да толық мойындамай жатыр», деп жауап берді ағамыз.
Ол Кенесарының бәйбішесі Күнімжаннан туған үш ұлдың кішісі Ахмет сұлтанның ұрпағы екен. Оның бір баласы – Әзімхан. Мұрат ағамыз Әзімханның немересі. Атасының сегіз баласы болған. Әзімхан 1937 жылы «халық жауы» ретінде ұсталып, атылып кеткен. Сегіз бала далада қалған. Әкесі Тәшкенге 13 жасында келіп, сонда қалып қойған. ПТУ-да оқып, «отарба пеш жағушысы» деген мамандық алған. Алматыдағы өзі құралыптас Кене бабамыздың ұрпақтарымен хабарласып тұрады екен. «Төрелер – бекзат та қарапайым, олар өздерінің тарихы мен орнын біледі және қазір не болып жатқанынан да хабардар», дейді ағамыз.
Отбасында бір ұл, үш қызы, алты немересі бар екен. Үлкен қызы дәрігер. Ұлы ақпараттық технология саласының қызметкері. Ортаншы қызы ағылшын тілінің маманы, кіші қызы Германияда оқыған, қазір АҚШ-та тұрады. «Ташкент қаласының шығысына қарай Дүрмен, Арғын, Қыбырай деген елді мекендер бар. Сол Дүрмен мен Арғынның ортасында тұрамыз. Ол жерде тұратын қазақ отбасылары көп», деді.
Ғалымның жасы сексенде, елу жыл бойы ғылыммен, оның ішінде РСМ материалдарымен айналысқан. Мәскеу энергетикалық институтын бітірген, инженер-жылу технигі. Кандидаттық жұмысы – «Жоғарғы температураларда еритін материалдарды балқыту». Мысалы, ниобий, молибден, берилий сияқты. Өзбекстан Ғылым академиясының Физика-техникалық институтында күн энергетикасы саласында жұмыс істеген. Көзі нашар көргендіктен жұмысты қойғанына үш жыл болыпты. Екі көзіне де операция жасатқан. Кейінгі жылдары Нью Касслдың Нортумбрия университетінде жұмыс істеген. Соңғы ғылыми мақаласы ағылшын тілінде 2023 жылы жарық көріпті. «Жалпы, жылуды сақтау мәселесімен КСРО көп айналыса қойған жоқ. Ол кезде бұл технологияның қолдану аясы кең болмады», дейді ғалым. Кандидаттық диссертация қорғайтын кездегі ғылыми жұмысы ғарыш кемелерінде күн мен түн жылдам ауысатындықтан, ыстық пен суық тез алмасатындықтан, сол жылуды сақтап, суық кезде қолдануды зерттеу болған. «Бұл ғылым саласында бұрын жылына он шақты ғана мақала басылса, қазір мыңдап шығып жатыр. РСМ ғылымында жетістікке жету оңай шаруа емес, маусымдық жылу сақтауды қамтамасыз ету де қиын», дейді ағамыз.
Ағамыздың ой-пікірлері де ерекше. Мысалы: «Қытай әлемдегі барлық патент пен технологияны сатып алып, жалпы күн, жел, геотермалдық жабдықтарды өндіруде әлемде бірінші орынға шықты. Өзбекстан әлі АЭС салуға қатысты шешім қабылдаған жоқ. «Росатом» станса салуға құлшынып-ақ отыр. Шешім қабылдай алмаудың негізгі себебі су мәселесі. Атом реакторын суыту үшін мол су керек. Әмудария мен Сырдарияның су мөлшері кейінгі елу-алпыс жылда екі есе азайды. Аралдың жағдайы белгілі. Памирдегі су мұздықтары жұқарып келеді».
«Мен әртүрлі халықаралық деңгейдегі ғалымдар бас қосқан кездесулерге қатысып жүремін. Түркияға жол түскенде байқағаным, қазақ жастары онда көп оқиды. Өйткені ондағы білім деңгейі Қазақстан мен Өзбекстанға қарағанда жоғары. Қазір оларға орыс, украиндер де барып оқитын болды. Тамыр-таныстық не пара беріп оқу деген жоқ. Түріктер – мемлекетшіл әрі патриот. Түріктектес халықтарға бауырым деп қарайды. Оқуы да арзан, емтихансыз қабылдайтын оқу орындары да бар. Сабақ беретін ұстаз міндетті түрде ағылшынша білуі керек. Оқу арзан, жылына 200-800 доллар шамасында. Мықты университеттерде – 2 мың доллар, ал медициналық университетте 5 мың доллар болады».
«Ұлыбританияның кітапханалары ғажап. Кітап оқитын залдары керемет, компьютермен жабдықталған, университеттердің техникалық базасы мықты. Оқытушылар бүкіл дүние жүзінен конкурс арқылы қабылданады. Жергілікті ағылшындар айлығы көп инженерлік мамандыққа ұмтылады. Біздегі мұғалімдердің 90 пайызы ағылшынша білмейді. Білім деңгейін бағалауда объективтілік жоқ. Мұны өзімнің балаларымның, немерелерімнің қалай оқығандарынан білемін. Өзбекстанда гранттық оқу жалпы білім беру саласының 30 пайызын құрайды. Қалғаны ақылы оқу, төлемі жылына 2 мың доллардай. Біз әлі «Орталық азиялық» деп аталатын менталитеттен құтыла алмай келеміз».
«Мен шетелдік гранттарға қатысып, 100 балдық мүмкіндіктен 93 балл иеленіп грант ұтып алып, Ұлыбританияның Northumbria университетінде жұмыс істедім. Шетелдік университеттерде әлемдік цифрланған кітапханаларға, ғылыми журналдарға қол жеткізуге мүмкіндік бар. Онсыз ғылым жасау мүмкін еместігін түсінуіміз керек, біздегі университеттерде ол жоқ».
«Бізбен (Кенесары ұрпақтары дегені болса керек – С.Ы.) көп адам хабарласқысы келеді, әсіресе журналистер қауымы. Бірақ сенім мәселесінде тартынамыз. Сондықтан сырымызды бөтенмен бөлісуді қаламаймыз. Өкінішке қарай, Қазақстанда пенделік әңгімелер, тамыр-таныстықпен қызметке тұру бірінші президенттің кезінен басталып, тыйылуы қиын боп тұр...»
Ағамызбен сөйлесіп болған соң, жылы қоштасып, алдағы кезде хабарласып тұруға тырысатынымызды айттық. Төре тұқымының атажұртынан жырақта жүрсе де, мемлекетшілдігі мен патриоттығы, ғалымдағы жолы бізге үлгі болатындай. «Тектіден текті туады, тектілік тұқым қуады» деген осы. «Төрімде отыратын төрем сыртта жүр» дегендей, бұл ағамызға артар кінә жоқ. Тағдырдың жазуы солай болды. Кенесарының бас сүйегіне қатысты алыпқашпа әңгіме айтқаннан бұрын артында қалған ұрпағын түгендеп алған дұрысырақ-ау, сірә.
Сұлтан ЫБЫРАЙ
