Әйтпесе, жалғыз түпке бір үйір жылқы тояды деген ақылға сыймайтын сияқты ғой. Соған қарағанда, үй аумағындай жайқалып өскен шиді бір түп деп атаса керек. Олай болатыны, қайбір жылы даламыз тау-тасымен қоса өртеніп кеткенде байқағам. Киіз үй аумағындай жерге жайылып өсетін арша жалғыз-ақ түбірден өніп, сонша аумақты алып кетеді екен. Ши де солай, әуелі жалғыз талдан бір түптеліп, кейін соның айналасына өнгендер бір түп ретінде атала беретін шығар мүмкін. Оның киіз үйдің іргесіне тоқылып, құрттың асты-үстіне бастырылатыны тұрмыстық жағы.
Әңгіме түбірінен кесіліп, кеуіп қалса да даланың сол шиін отқа салсаңыз, жарықтық шыр көбелек айналып, мың бұралып өртенеді. Талдың қабығы да солай. Қып-қызыл өрт ішінде мың бұралып билейді де, күлі де қалмай жанып кетеді. Есесіне сіздің есіңізде өлгенше қалып қояды әлгі би. Би емес, күй болуы да мүмкін. Бұған көзі түспегендерден, мұны көрмейтіндерден өнер шығады деу қиындау... Ештеңе болған жоқ, табиғаттың бір өскіні өртеніп кетті де, жалыны ауаға сіңді, болды. Айтпақшы, өртеніп өлген әлгі жас бұтаның қасиеті жоғалып кетпейді, ауаның есінде қалып қояды. Әлем есіне сақтайды десе болғандай. Ғылым дәлелдеп қойған құбылыс – бұл. Сондықтан оның рухы сіз бен бізге зәру емес. Бұл туралы Ғафу Қайырбеков «Орман жырларында» айтады.
«Дүбірде бар екі ши,
Маңайында жыра көп.
Біздің әулет – екі-үш үй
Жайлар еді жылда кеп.
Жалғыз қазық – мына жұрт
Мен дүниеге туған жер.
Жалғыз тұтам шуда жіп
Кіндігімді буған жер.
Туған жермен байлаған
Кетпестей ғып кіндіктен,
Бар ма екен, – деп ойланам,
Мықты нәрсе сол жіптен!».
Далада көп жүрген адам жақсы біледі. Жазықта, төбе, қырат, сай, жыраға біткен өсімдік атаулыдан алғаш көзге түсетіні ши. Оқшау өседі. Ақынның бала кезінде көзіне оқшау көрінген осы құбылыс кейін көкейін тесіп шыққаны байқалады. Екі ши мен туған ауылы екі-үш үйді қатар өріп отырғаны тегін емес. Не де болса, кісі баласының көкейінен кетпейтіні – көзіне оттай басылған суреттер екеніне ешкім таласа қоймас. Өшпестей бекіп қалған белгілер бұдан былай топырақта ғана емес, адамның ақыл-есінде де өмір сүріп, жырға айналған соң мәңгі бейнеге айналды дей беріңіз.
Осы шидің, осы жұрттың талай түбінен кесіліп, асты-үстіне шыққанын көрдік. Ши түбінің көк қияғы төрт түлікке таптырмас қорек болған соң, тықырлап шауып алғанын білеміз. Шауып алмақ түгілі, қаншама рет өртеніп кеткенін қайтерсіз? Қайбір жылдары тың игерілгенде, түбінен қопарылып қалғаны да белгілі емес пе? Қанша қырып-жойса да топырағы аман тұрғанда қайта көктеп, өспей қоймайды. Қазақ даласына құлаған күн сәулесі, топырағы, желі, тағы басқа табиғи құбылыстың бәрі, демек осы сынды өсімдіктерді қалайтыны анық байқалады. Даланың әрбір өскіні оның жаны іспетті. Адамы да сондай. Ақыны екібастан.
Даланың әр бұтасында үлкен қасиет бар. «Жалғыз қазық – мына жұрт» деген Ғафудың шумақтарын парақтаған сайын менмұндалайтын құлантекті қасиеттер құлаққа келеді. Желмен бірге ызыңдайтын шидің басына біткен қарыс-тұтам шашақты – «Жалғыз тұтам шуда жіп, кіндігімді буған жер» дейді Ғафу. Бірақ бұл шуда жіпті көрмек түгілі, сезінетіндер аз. Анығы ол шидің басында, мидың ішінде емес, жүректің түбінде жатса керек. Онда да болмаса ештеңе жоқ деген сөз.
