Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Фольклорлық туындылар қашан, қай кезде, қалай пайда болғанына қарамастан, заман өзгеріп, ұрпақ ауысып жатса да, мазмұнындағы ақпараттардың деректілігі бұлыңғыр әрі күмәнді болса да, астарында айтылған ойлар арқылы қоғамдық санаға қозғау салу мақсатынан еш айнымаған. Мейлі ол миф, мейлі ертегі, хикая, әпсана, хикаят, аңыз, батырлық жыры, ғашықтық жыр, тарихи жыр, тұрмыс-салт жырлары (жар-жар, беташар, сыңсу, жоқтау, т.б.), толғау, терме, арнау, айтыс, мақал я мәтел, жұмбақ, жаңылтпаш болсын – барлығының да түпкі мақсаты айқын. Ол – адам санасына, адам арқылы қоғам санасына қозғау салу. Ізгілікке ұмтылдыру, жақсылыққа жұмылдыру, жамандықтан жирендіру, шындыққа жүгіндіру, өтірік пен жалғандықтан безіндіру, жаман адам мен жақсы адам айырмасын білдіру, өмірді тану, ажалдың барын аңғарту, табиғат пен адамның, адам мен қоғамның қарым-қатынасын бағалауды үйрету, т.б. – фольклорлық шығармалардың негізгі қызметі. Ондай мұраты болмаса, ол мұрат жалпыадамзаттық игілікке қызмет етпесе, фольклорлық жаратынды сан рет қайталанса да, ұрпақтан-ұрпаққа сабақтаспайды. Фольклорлық туындының негізгі, түпкі мақсаты – бүгінгі қоғамға немесе бір ғана қоғамға қызмет ету емес. Ол әр уақытта барлық қоғамға ортақ қызмет ете алатын құндылықтарға негізделеді. Сондықтан да ол қай қоғамда да бағалы, бағалы болған соң да өміршең. Әлбетте, әр фольклорлық туынды – алдымен өз ұлтының төлі. Ондағы оқиға сол ұлт өмір сүрген табиғаттың аясында, кәсібі ортақ, тұрмыс-тіршілігі, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, жаһанға, жаратылысқа қатысты таным-түсінігі бір адамдар өмір сүрген қоғамда дүниеге келген соң да, оның сол қоғамға бейімделген өзіндік ерекшеліктері болмай қоймайды. Фольклорлық мұралардың жаратылуы мен таралуы және дамуы жазба мәдениеттің өркендеуіне дейін ерекше қарқынды болып, кейін бәсеңдеді. Өйткені көшпелі тұрмыстың орнын отырықшылық мәдениет алмастырды, далалық ұғым қалалық таныммен тоғысты. Жазбаша туған шығармалар көбейіп, айтушылардың қызметін жазушылар атқара бастады. Тыңдаушылар жаппай оқушыларға айналды. Ауызша жаратындыларға сұраныс азайды. Оның үстіне қалалық мәдени өркениет өмірге әкелген өнердің басқа түрлері өркен жайды. Кино, театр сынды өнер салалары кешегі халық тұрмысындағы салт-дәстүрмен бірге үйлесе өмір сүріп келе жатқан жыраулық, жыршылық, айтыс өнерін, басқаша айтқанда ел алдындағы ауызша шығармашылықты ысыра бастады. «Қырымның қырық батырын» жатқа айтатын Мұрын жыраулар өнер сахнасынан кетті. Жыр шығарып, ауызша тарату жоққа тән бола бастады. Өйткені оған сұраныс азайды, тіпті доғарылды. Оған себепкер адамзат дамуында болмай қоймайтын қоғамдық-экономикалық қатынастармен бірге қолдан жасалған саяси-әлеуметтік ұстанымдар да болғаны – тарихи шындық. Мысалы, кеңес одағында ескінің бәрін «артта қалғандық» деп мансұқтау саясатымен қолдан жасалған кедергілер арқылы ұлттық құндылықтарды айғақтайтын ақпараттарға бай фольклорлық мұраларды тамырымен жоққа шығару науқаны үзбей жүргізілді. Сөйтіп, халық даналығынан туған, сан ғасыр өмір сүріп келе жатқан мұралар өнер сахнасынан аластатылды. Бірақ халық жадындағы қажетті ақпараттар ұрпақтан-ұрпаққа ұлттық код арқылы беріліп отыратындықтан, қоғамдық санада үнемі заманына қарай жаңғырып отырды. Бір кездері ұмыт бола бастаған айтыс өнері заманауи талғам мен таным талабымен қайта биікке көтерілді, терме, толғау айту да қайта жанданды, жыршылық та қайта бүршік ата бастады. Өйткені фольклорлық ақпараттардың мазмұны өлмейтін құндылықтарға суарылған болатын. Десек те қазіргі заманда ертегілердің, эпостық жырлардың, әпсаналардың, хикаяттардың дүниеге ауызша келіп, ауызша таралуы және ел арасында бір ұрпақтан екінші ұрпаққа ауысып, ауызша өмір сүруінің жоққа тән болып бара жатқаны – шындық. Ал енді фольклорлық ұсақ жанрлар ел аузында өмір сүріп келеді. Солай болса да, қазіргі заман фольклорын біз әлі толық зерттеген жоқпыз.
Кей зерттеушілер қазіргі фольклорлық жаратындыларды «қалалық фольклор», «балалар фольклоры», «желілік фольклор» деп бөлуді ұсынады. Біздіңше, бұл туралы әлі де ойлану керек. Егер «қалалық» деп айдар тақсақ, онда ауылдағы ауызша туып, ауызша тарап жүрген халықтық жаратындыларды қайда қалдырамыз? «Балалар фольклоры» деп бөлу бар. Онда жеткіншектердің, жастардың, студенттердің арасында туып, ауызша тараған фольклорлық шығармаларды да ескеру керек қой. Белгілі бір кәсіби ортаға ғана жарасымды фольклорлық туындылар бар. Әртүрлі әлеуметтік топтардың ортасында туып, бір буыннан екінші буынға ауысатын фольклорлық мұралар да ескеруге тұрарлық. Бір кездерде ауызша туып, ауызша тараған, кейін қағаз бетіне түсіріліп, әртүрлі ақпарат құралында «деген екен...» деген айдармен жарияланған туындылар да – ғылыми назарда боларлық нысан. Қазір фольклорлық жаратындылардың ауызша, жазбаша және интернеттік нұсқалары да таралады. Бұл тұрғыдан да зерттеу қажет-ақ.
Ақпараттық технологияның жетістіктері фольклордың да мазмұны мен пішініне жаңаша өзгерістер енгізді. Интернетте фольклорлық туынды ауызша да, жазбаша да, дыбыспен де, бейнемен де, қимыл-қозғалыспен де бірден ғаламдық кеңістікке тарайтын мүмкіндікке ие болды. Интернетке бұрынғы және кейінгі фольклордың классикалық үлгілерінің барлығын мәтін күйінше жүктей аласыз. Сол мәтіндердің қысқартылған нұсқаларын да енгізесіз. Мифтердің, ертегілердің, эпостық жырлардың, тарихи аңыздардың, анекдоттардың, ауызекі әңгімелердің мультимедиалық, анимациялық нұсқаларын да жасап, көпшілікке тарата аласыз. Осылай цифрлық технология мүмкіндіктерімен өріс алған фольклордың жаңаша атаулары да пайда болды. Бірде «интернет фольклор» деп аталса, енді бірде «постфольклор», «медиалор», «ньюслор», «техлор», «фолькнет», «нетлор», «желілік фольклор», «ғаламтордағы фольклор», «е-фольклор», «киберфольклор», «киберлор», «компьютерлор» деп әртүрлі аталуының өзі қазіргі фольклор атауының ғылыми айналымда әлі тұрақталмағанын, яғни ғылыми көзқарастардың бір арнаға тоғыспағандығын көрсетеді.
Сағатбек Медеубекұлы,
филология ғылымдарының кандидаты
