Жалпы, Сәкен Жүнісов өмір шындығына қоса оқырман көңілін аялап, сезімге шомылдырып, еріксіз ойға батыратын, мөлдір сағынышқа бөлейтін нәзік сезім иірімдерімен жүректерде өшпес өз орнын алған санаулы сөз зергерінің бірі. Ал қаламгердің сол ерек қасиеті ұлтжанды режиссер Болат Шәріп көзқарасымен тандем түзгенде ол шығарманың осал болуы әсте мүмкін емес. «Заман-ай» – cондай фильм!
Бір әулет арқылы бүкіл ұлттың тағдыры баяндалатын фильмнің феномені кино тілі мен өмір шындығын шебер шендестіре алуында, біздіңше. Бір жағы тау, бір жағы құз жалғыз соқпақ жолдың үстінде кездескен кейіпкерлер бейнесі арқылы шын мәнінде ұлттың тағдыры суреттелетіндей. Сондықтан да бұл туындыны қазақтың қасіретті тарихындағы ақтаңдақ беттер – өткен ғасырдың 30-шы жылдар нәубеті, саяси қуғын-сүргін жылдарындағы қанды қырғынға тәуелсіздік алған кезеңде өнер тілі арқылы қойылған үлкен бір тарихи ескерткіш деп бағаласақ артық емес. Яғни «Заман-ай» – заманның шындығын ашқан фильм.
Режиссер Болат Шәріптің айтулы туындыны түсіруге кірісуі 1990 жылдардың қиын кезеңімен тұспа-тұс келіп қалды да, қаржы жағынан көптеген кедергілер кездесіп, киноның түсіріліміне де, жарыққа шығуына да біраз қолбайлау болды. Мемлекет тарапынан ешқандай қолдау жоқ, жоқшылық жағадан алып тұрған кезең. Соған қарамастан, өнер десе жанын беретін азамат тырбанып жүріп, банктен несие алып, үлкен тәуекелге барды. Әу баста екі сериялы болып түсірілуі жоспарланғанымен, қаржының тапшылығынан бір бөлімге қысқартылып, бүгінгі біз тамашалап жүрген «Заман-ай» фильмі осылай өмірге келген болатын. Сол жалғыз серияның өзі талай сыннан өтіп, түсірілім аяқталған соң да таспалар бірнеше жыл қоймада жатып барып, әйтеуір режиссердің табандылығының арқасында көрерменімен қауышты. Кейбір кадрлар Украинадан табылды, енді бірі Мәскеу асты. Соның салдарынан 1991 жылы түсірілген фильм араға алты жылы салып барып қана 1997 жылы жарыққа шықты.
Ал фильмдегі негізгі кейіпкерлерге келсек, бұл жағынан да режиссерді қаржылық қыспақ титықтатты. Салдары тұтас фильмді 4-5 актермен түсіруге мәжбүр еткен. Бірақ соған қарамастан, Қазақстанның халық әртісі Зәмзәгүл Шәріпова, Гүлнәр Сейтімбетова, Ерік Жолжақсынов, Арыстан Қиқымов және Райхан Айтқожановалар бастаған ғажайып актерлік ансамбль шын мәнінде киноның көркемдік деңгейін биіктетіп, көркін ашты. Соның ішінде, әсіресе, басты рөлдегі баланың ойыны елең еткізбей қоймайды.
Есіңізде ме, фильмде әжесіне еріп тау асып, туған жерін аңсап, еліне қайтып келе жататын, қай-қайсысымыз да бала күнімізден сүйсіне тамашалаған Аманай есімді бала бар еді ғой?!. Оны ойнаған балдырғанның есімі – Арыстан Омарұлы. «Заман-ай» фильмі 30 баланың ішінен таңдалған Арыстанға үлкен сеніммен қатар, зор жауапкершілік жүктеді. «Өнер – құрбандықты қажет етеді» дейтін режиссер, басты рөлде ойнаған от бала Арыстан Омарұлы туралы бізге едәуір мағлұмат берді: «Әртістерді таңдағанда арнайы байқау жариялаған жоқпыз, білетін, қабілетіне сенетін әртістерді байқаусыз-ақ рөлге бекіттік. Солардың ішінде Қиқымов Омар деген драма театрдың дарынды актері де болды. Омардың жанында еріп, кішкентай баласы да жүретін. Ассистентім Сәулебек Асылхановқа Аманай рөліне лайықты бала іздеуге тапсырма бергем. Бірақ әлгі баланы көргеннен кейін бірауыздан таңдауымыз соған түсті. Сондай бір өткір бала екен. Мұң десең мұң, қуаныш десең қуаныш, үрей десең үрей – бәрі сәбидің оттай жанған жанарында тұрды. Тіл сайрап тұр. Баланың өнерден алыс емес екенін, театрда талай спектакльде ойнап жүргенін әкесі де айтты. Сөйтіп, Арыстан барлығымызбен тез достасып кетті. Түсірілім болсын, болмасын, мен ол баланы қимай, өзіммен бірге үнемі экспедицияға алып жүрдім. Фильмде үңгірге өтетін әжесі екеуінің сәті бар емес пе? Сол көріністі түсірер кезде, «Әй, мына бала бұл жерді ала ала ма, ала алмай ма?» – деп іштей өзім күдіктеніп жүрдім. Баланың көзінен жас шығуы керек дегендей. Мен айтпасам да сезімтал бала өзі сезіп, менен: «Болат аға, мына жерде жылайын ба? – деп сұрады. Мен: «Шамаң келе ме, жасай аласың ба? – деп қайта-қайта сұраймын. – Алаңдамаңыз, жасаймын. Камераңызды дайындаңыз! – деді. Жалпы, мен алғашқы дайындықтан-ақ түсіргенді жақсы көремін. Сондықтан мен оны бірден түсіруге дайындадым. Бірінші дубльде «мотор» дегеннен-ақ бәріміз таңғалдық. Әжесінің қойнына барып, құшақтасып, жылағанда қалайша тебіренбессіз. Осы бір көріністің шынайылығы соншалық, түсірілім тобының барлығы аң-таң болдық та қалдық. Шеберлік, тума талант деген осы. Арыстанда жасандылық деген атымен болмайтын, берілген рөлінің қай-қайсысына да сеніп, жүрекпен, кәдімгідей ішкі жан дүниесімен ойнайтын. Әжесін сомдаған Зәмзәгүл Шәріпова апасымен керемет жақын болып кетті. Зәмзәгүл апай да Арыстанды өзінің туған немересіндей ерекше жақын тартып, жақсы көрді» деп ағынан ақтарылды режиссер.
Бәлкім, таразыға тартылмас өнердің құдіреті осы шығар. Алмағайып кезеңдегі ауыр тағдырды суреттейтін таспа өндіріске жіберілгенде, Арыстан ажал жастығына бас қойды. Оның мөлдір жанары «Заман-ай» киносының түсіру алаңындағы таспаға ғана жазылып қалған, ал Зәмзәгүл Шәріпова мен бала Арыстанның тандеміне құрылған көркем фильмді көру оның маңдайына жазылмапты. 1998 жылдың 16 мамыры күні таспа-ғұмыр кенеттен қиылды. Егер тірі болса, ақпанның 26 жұлдызында 41 жасқа толар еді...
«Заман-ай» – Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында түсірілген фильм. Одан кейін де тарихты толғаған талай туынды өмірге келді. Бірақ дәл режиссер Болат Шәріп түсірген бұл фильмдей көңілді дір еткізіп һәм тарихи шындық пен көркемөнер арасын шебер шендестіре алған кино сирек. Себебі «Заман-ай» – көрерменге үлкен сауал тастай білген, әлі де жарасы жазылмаған тақырыптарды тереңнен қаузаған шын мәніндегі классикалық туынды. Режиссер заманның сол кездегі шынайы келбетін көрсету үшін деректі кадрларды өте ұтымды пайдаланды. Сол арқылы тұтас бір дәуірдің тарихи шындығы боямасыз жеткізді. Фильм сонысымен де құнды. Өйткені «Заман-ай» сана түкпіріндегі сауалдарға жауап берген кино емес, «Заман-ай» – заманның өзіне сұрақ қойған өзекті шығарма.
