Айтулы қойылым – режиссер Нұрқанат Жақыпбайдың Шыңғыс Айтматовтың «Жан пида», «Жан азабы», «Ғасырдан да ұзақ күн», «Ақ кеме» және О.Бөкейдің «Жетім бота» мен Роза Мұқанованың «Мәңгілік бала бейне» шығармаларына жасаған суреткерлік тәжірибесі. Мағыналық тұрғыдан арналас туындылар астарынан күллі адамзаттық мәселелердің мәйегін тануға деген ұмтылысы, Оралханша айтсақ, болашаққа ескертпесі. Сол арқылы қазіргі қоғам, жалпыадамзаттық ахуалға өзінің суреткерлік һәм азаматтық көзқарасын да қатар жеткізетіндей. Тіпті «Жан пиданы» Нұрқанат Жақыпбайдың шығармашылық кемелденуінің шыңы деп бағаласақ, артық айтқанымыз емес. Олай деуімізге себеп мол.
Режиссерлік таным биігіндегі терең талдау өзінің ауқымдылығымен, шығармашылық ойлау еркіндігімен және жазушының әдеби мұрасын философиялық тұрғыдан түсіну тереңдігімен таңғалдырды. Спектакльдегі Шыңғыс Айтматовтың бірнеше туындысы желісінен алынған аңыздардың басы біріктіріліп, өлмейтін шығармалардың арқауынан мәңгілік мән іздеуге деген ұмтылыс та құптарлық. Режиссер Айтматов әлемін сахнада бейнелеп, адамзат тарихын оның пайда болуынан бастап бүгінгі күнге дейін жан-жақты көрсетіп, болмыстың құлдырауын тұлғаның рухани күйреуімен байланыстырады һәм адам жанының экологиясын театр тілінде тамаша сараптайды.
Қойылымның ерекшелігі де сол – жазушы шығармашылығына арқау болған Мәңгүрттену проблемасын бүгінгі заманауи қоғам ахуалымен параллель сөйлете алуында. Режиссер адам қолымен жасалған қастандықтың салдарынан айықпас дертке шалдыққан психикалық науқастың адам кейпінен ажыраған ессіз һәм дәрменсіз күйін емес, Мәңгүрттену проблемасын өркениетті, жаһанданған қоғамның боямасыз күйі, яки індеті ретінде қарастырады.
Сонау антика дәуірінің бізге жеткен драматургиясына көз жүгіртсек, Софокл шығармашылығына арқау болған әкесін өлтіріп, туған анасына үйленген Эдип патшаның, Еврипид тасқа қашап кеткен күйеуіне кектеніп қос баласын өз қолымен шімірікпестен жаһаннамға жіберген Медеяның қанішерлігін немесе тақ пен тәждің жолында талай трагедияға себепкер болған ағылшын қайта өрлеу дәуіріндегі Шекспир кейіпкерлерінің қатыгездігінен туған анасын зорлап, зор күнәға батқан бүгінгі Шыңғыс Айтматовтың Мәңгүртінің жантүршігерлік әрекетін титтей де кем дей аламыз ба? Әрине, жоқ! Қай кезде де жүректен иман азайып, Жаратқанға деген сенім жоғалған кезде, бойды қанағатсыздық билеп, көңіл ашкөзденгенде, адам өзінің пендеуи кейпін жоғалтып, хайуани күйге түседі екен. Қай заман, қай дәуірде де адами азғынданудың азабын ашық айтып, жүрек қанын сорғалатар ащы шындық арқылы көрерменіне ой салып, тәубеге түсіруге қызмет етуден танбай келе жатқан «жан тазартқыш» киелі театр өнері күні бүгінге дейін сол міндетін жоғалтпапты. Нұрқанат Жақыпбайдың Жастар театры сахнасына әкелген «Жан пидасынан» да сол катарсис үдерісінің тарихи жалғасы деп қарастырсақ, тіпті де негізсіз емес.
Әдетте, қай шығармасын да терең философиялық астарға, биік эстетикалық талғамға құратын режиссер бұл жолы да сол ерекшелігінен алшақ кетпеді. Осы тұрғыда Нұрқанат Жақыпбайды көп әріптесінен даралайтын қасиеті – оның ізденімпаздығы. Қашан көрсең тұтасымен өзін өнерге арнаған жанның спектакль қоюдың инемен құдық қазғандай қиын да күрделі жолын жан жүрегін салып еңсеруге деген ұмтылысы, ерік-жігері еріксіз таңғалдырады. Бүгінде ақсақал жасына жетсе де, жаңашылдыққа ұмтылып, жаңалық жасаудан бір танбайтын суреткердің сахналық сараптаулары заманауи театр тілінің тетігін меңгерген жастардың өзін шаң қаптырады. «Жан пиданы» тамашалап отырып, постмодернизмнің озық элементтерін көреміз. Оның ең әуелгісі – эклектика. Жанрлардың араласуын, ән мен би, сөз бен әрекетті сәтті қабыстырған қойылым көркемдік тұрғыдан тұшымды тіл қатады. Спектакль мазмұнын сөзден гөрі пластика, би тілімен баяндауға деген ұмтылысы, сықиған қозғалмайтын декорацияны емес, ең әуелі актерлердің ішкі көңіл күй толқынысын, жанайқайын алғашқы планға шығарудағы табысы, жарық пен музыканы қойылымның компоненті ғана емес, шығарманың философиялық астарын жеткізуші маңызды көркемдік құралға айналдырудағы суреткерлік сезімталдығы – барлығы да спектакльді өресі өзгеше сахна мәдениетіне жетелейді. Үштік ансамбль: Бұғы ана – Айнұр Рахипова, Әмірші – Сүндет Сәрсен және Мәңгүрт – Дәурен Серғазин арасындағы үндескен қуатты сахналық органика қойылым құндылығын байытуға ғаламат әсер етеді. Сол секілді Иса пайғамбар – Бақыт Қажыбаев пен Понти Пилат – Жандәулет Батай тандеміндегі тамаша темперамент те ерекше тоқталуға лайық бейнелер қатарында. Жан дүниесінің ішкі талас-тартысына құрылған драмалық күй актерлер ойынында сәтті сарапталды. Әсіресе Бұғы Ана бейнесін кескіндеген актриса Айнұр Рахипованың бойындағы қуаты мықты ішкі психологиялық тереңдік тамашалаушының жан дүниесін бір сәт те бейтарап қалдырмайды. Спектакль бойында Бұғы Ана, Найман ана секілді психологиялық бояуы қалың рөлдердің шашауын шығармай, бір өзі бірнеше кейіпкердің амплуасына еркін ауысып, шыңдалған шеберлік шыңында келісті бейне түзуі – өнер иесінің актерлік алапат қуат-күші мен кәсіби қарымын әйгілеп тұрғандай. Актриса кейіпкерінің көңіл күй қатпарларына тұнған ішкі трагедиялық күйді, ащы драмалық зарды қанын сорғалата отырып көрерменіне шынайы жеткізе білді. Оны көрермен де сөзсіз сезді.
Баттасқан бояу мен бар құпиясын жайып сап тұрған тұрмыстық трактовкадан қашатын режиссер бұл жолы да шарттылықты негізге алады. Сахнада негізінен символ мен метафора сөйлейді. Екіге бөлінген контрастты кеңістікте бір-біріне қарама-қайшы екі әлем өмір сүреді. Сахна ортасынан орын алған ғимарат типтес жылтырақ әйнекпен көмкерілген алып декорация бүгінгі біз өмір сүріп жатқан қалалық өмірдің құйтақандай ғана бір бөлшегін бейнелесе, енді бірде өз бейнеңді өзіңе баттастыра көрсеткен айнаны еске түсіреді. «Сол арқылы өзіңді, бүгінгі бет-бейнеңді көр, адамзат!» дейтіндей көрерменіне. Ал ғимаратты айнала қозғалған үш бейне спектакльге соавтор болған қаламгерлер шығармасындағы кейіпкерлердің тағдыр-талайы арқылы берілген көмескілене бастаған құндылықтар көшін меңзейді. Жылтырақ әлемде өмір сүрген кейіпкерлердің бар ойы мен назары – ұялы телефон мен гаджетте. Айналасында болып жатқан түрлі оқиғаға, өздерін айнала қозғалған кейіпкерлердің қасіретті күйі мен трагедиясына һәм жан шырылына назарын салып та қарамайды. Тірі пендеге өмірдің бар қызығы ұялы телефонның ішіне тұрақтап қалғандай.
Ал мына бір әлемнің трагедиясы мүлдем басқа. Бұлар тілдесуге, жан сырын жайып сап, шер тарқатысар жан таппаған тіршілік иелерінің ішкі шырылы. Марқұм Қазанғап досын мәңгілік мекенге тұрақтандыратын екі метр жер іздеп сандалған Едігенің жанайқайы да, жерімізді улап, ылаң салған полигонның қасіреті салдарынан мәңгілік бала кейіпте қалып қойған Ләйләнің тауқыметті тағдыры да, жетім ботасын жетектеп, теңіз толқынынан ата-анасына сәлем жолдаған дертті, жетім бойжеткен Ақботаның ішкі трагедиясы да күмбезін күн сүйген зәулім ғимаратта отырған жаңа заман адамдарына шыбын шаққан құрлы әсер етпейді. Тас қалада жаны да тасқа айналған адамдардың жүрегі бір сәтке соғуын да тоқтатқандай. Телефон билігін жүргізген мұздай темір қоғам. Мұнда адамдар сұлулыққа селт етіп, мейірімге елжіремейді. Тәні сау болғанымен, рухы мүгедек күйге түскен, қарапайым ғана адами ұғынысуды ұмытқан темір адамдар тобыры. Тас қабырғаға қамалып отырған ол қауым – сіз бен біз.
Керісінше, тәні мүгедек болса да арманға сеніп, сұлулыққа сүйсінуден танбаған, тәні жарымжан болғанымен, жан дүниесіне ноқаттай қылау түсірмей, жүрегін таза сақтай алған Ләйлә бейнесі көп көңіліне ой салып, көрерменнің рухани әлеміне төңкеріс жасағандай. Актриса Наурыз Сабағатова сахнаға шығарған Ләйләнің соншалықты таза, соншалықты арманшылдығына қызығасың. Сырттай бақылап отырып, ол сенген әлемнің Сіз үшін қағаздай да қадірі жоқ құнсыздығын көріп іштей өз-өзіңізден жерисіз, жан дүниеңізді сұмдық бір қорқыныш билейді. Өйткені біздің жан дүниеміз қарапайым ғана адами сезімдер мен тілдесуді өркениет көшіне ұрлатып алыпты. Бас кейіпкер Ләйлә қойылым бойы сырын ақтарар пластмассадан жасалған ақ ләйлек құстар мен сүйген жаны Құмарды өзімен алып келеріне өрекпи сенген пойыз сұлбасын көз алдыңызға әкелер қалбыр ішіндегі құмның дыбысы, ол сырласар қаңылтыр табақтың аспандағы Айға айналып, ол киетін алабажақ киімдердің сырттай қоқыс көрінгенімен, қабылдауыңызға ханшайымның киіміндей әсер беруі – барлығы да ұғым мен қабылдаудың арасындағы контрастты көрсетеді. Тіпті Ләйләнің мүгедектігінің өзін сыртқы пішінге емес, ішкі пластикаға салуы да режиссер Нұрқанат Жақыпбай тарапынан табылған ұтымды шешім дер едік. Осылайша, спектакль бүгінгі қоғамда сыртқы мүгедектік емес, ішкі теңсіздік, рухани жарымжандық әлдеқайда қауіптірек деген оқшау ойға жетелейді.
Қойылымдағы Қазанғаптың өлімі де – метафора. Қазанғаптың өлімі – құндылықтың жойылуы. Ауылының атпалдай аяулы азаматын жер қойнына тапсыра алмай сандалған Едігенің жан қиналысынан көрермен қауым қос бірдей түйткілге кезігеді. Әуелгісі – әрине, жер мәселесі. Әу бастағы автордың ескерткен қаупі бүгін де өз өзектілігін кеміткен жоқ. Осыны театр тіліне әкелген режиссер жаһандық мәдениетке барынша бойұсынған жастарға туған жер, Отан мәселесіндегі ұлтжандылық рухты өлтіріп алмауға, өскен ортаңның әр түйір тасына дейін көздің қарашығындай қорғауға үндейді. Екінші мәселе – ұлттың салты мен дәстүрі, танымы мен ұстанымы. Қазақтың қалыбын осы дүниелер анықтайды. Әйтсе де заман ауысып, ұрпақ алмасқан сайын ол құндылықтар бағасын жойып, Қазанғаптың мүрдесіндей өз жерінде керексіз күй кешуі де режиссер трактовкасында сәтті сарапталады. Едігені кейіптеген актер, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Әділ Ахметов аталған мәселелердің драмалық күйін дөп тауып, ұтымды жеткізді.
Оралхан Бөкей қаламына арқау болған «Жетім ботадағы» Ақбота да жоғарыда көтерілген мәселенің жүйелі жалғасындай. Бұл жерден біз роботтанып, табиғи қалпын жоғалтқан қоғам мен рухани құндылықтар арасындағы тегеурінді текетіресті жазбай танимыз. Өз ортасында өгейдің күйін кешкен Ақботаның (Шехназа Қызыханова) қоғамнан оқшауланып, кісікиік ғұмыр кешуі тіпті де жетімдіктің немесе жазылмас дерттің қайғысы емес, тасжанды қоғамдағы жанын түсінер адам таппай қиналған жанның жүрек шырылы екенін ұғына түскендей боласыз. Тура «Ғасырдан да ұзақ күндегі» Едігедей... «Мәңгілік бала бейнедегі» Ләйләдай... Әйтсе де актер ойынын тамашалап отырып, сахнагердің жан-жақты талантына тәнті болғанымызбен, Ақботаның бойындағы нәзік лирика мен шексіз романтиканың солғындау шығып жатқанын да баса айтқымыз келеді. Бұл тұрғыдан келгенде актриса Шехназа Қызыхановаға Ақбота әлемін сараптауда әлі де тереңдік пен жүйелі ізденіс қажеттілігін байқадық.
Қойылымдағы оқиғалардың арасын байланыстырып, дәуірді дәуірге жалғап жүрген тағы бір кейіпкер бар. Ол «Ақ кемедегі» – бала. Шеңбердің ішінде дөңгелей жүріп, арман әлеміне жетелейтін бұл бейне (Асылбек Әйтіш) заманды заманға, көнені жаңаға жалғаушы көркем образ ретінде қабылданады. Сол арқылы ескінің жаңаға ауысу бедеріндегі қоғамның тұтас келбетін көрсетеді. Жалпы алғанда, қойылым құндылығы құлдыраған қоғамның қасіретті күйін боямасыз суреттейді. Сол жатсынудың ішінен Жан іздейді.
Рас, бір қарағанда бірнеше шығармадан жинақталып, біріктірілген кейіпкерлер қарым-қатынасы да, әңгімесі де дәл чеховтық кейіпкерлердей жүйесіз, ортақ ойы жоқ мағынасыз сандырақтай болып көрінгенімен, оларды біріктіретін алтын қазық – идеясы екен. Ол – өркениеттер қақтығысы мен технологиялар текетіресінде адамдық қалыбыңды һәм ұлттық құндылығыңды жоғалтып алмау. Осы мақсатты жеткізуде барын салып, «Жан пидаға» жан бітірген һәм зіл батпан ой жүктеген режиссер сарабынан біз осыны оқыдық. Ал сіз «Жан пидаға» бардыңыз ба?
