Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
Ол қалай болды дегенге келсек, әлемдік білім кеңістігіне кіреміз, әлемде осылай деп өткенді мансұқтап, ана елде анандай, мына елде мынандай, көріп келдік, онсыз даму жоқ, ілгері басу қиын, жаңаны жасамасақ көштен қаламыз деп әлденеше реформалар түзілді, қыруар қаржы да бөлінді. Еліктеу мен солықтау етек алды. Бірақ «осыған дайынбыз ба, әзірлігіміз қандай, маман жеткілікті ме, өз үлгіміз қайда қалады?» дей қоймадық. Екі ортада халық дағдарды, бастағанын аяғына шығарады деген басшы басқа жаққа ауысып, ісі орта жолда қалып жатты. Жаңа басшы жаңа сүрлеуге түсті. Оқушы білім алуға тиіс оқулық жазу кейбіреулердің қалтасын қампайту көзіне айналды, «оқулық оңбай, білім оңбайды» деп шырылдадық, есту былай тұрсын, бизнес жасуға талпынғандар табылды. Ең сұмдығы, «балама оқулық» деген шығып, әр мектепте әртүрлі кітап оқытылып, ҰБТ-да тарихи деректер бойынша оқушылар зардап шекті. Кейін ол жойылды. Әйтсе де қанша ұл мен қыз шала сауат қалды десеңізші. Бүгінгі жастар арасындағы жат қылықты білім беру мен тәрбие ісіндегі сол оралымсыздықтардан, дарақы дақпырттардан «Қазіргі пайдасына бәрі жетік, Адам аз алдын қарап болжайтұғыннан» (А.Байтұрсынұлы) іздеген жөн секілді. Тіпті елдің бәрі сауатты болу міндетті емес, АҚШ-та жиырма пайыз сауатсыз бар екен, өркендеген ел қалада тұрады деп ауылды күйретіп, жерді босаттық емес пе? Сол үрейлі үрдістен енді құтыла алмай отырмыз.
Отандық білім беруді Еуропа стандарттарына жақындатпасақ, артта қалып қоямыз деп төрт ел ғана бас біріктірген Болон үдерісіне қосылдық. Маман дайындау, ғалым шығарудың үштік моделі: бакалавар – магистр – PһD алға озды. Бұған да дайындықсыз ат басын тіредік. Кезінде академик Өмірзақ Сұлтанғазин: «Асығыстықтың аяғы қалай болар екен, еуростандарт бойынша маман дайындау идеясы дұрыс шығар, оған студент, оқытушы бел шешіп сай отыр ма, ғылым жайы не болмақ, PһD докторлары алып кете ала ма?» дегені есте. Ғалым сонымен бірге «Кезінде керек тастың ауырлығы жоқ деп атақ үшін қорғағандар ертең біз де ғалымбыз деп шыға келмесіне кім кепіл? Біз ширек ғасырда әрең ғылым докторы атансақ, олар бес жылда «абыройға» кенеледі», деп еді. Академиктің күмәні расқа айналғалы қашан.
Мамандардың мардымсыз болуының бір кінәратын «өзі үшін» деп талап етпеуден, жағдайы барлардың «еркелігінен», қарапайым отбасынан шыққандар тұрмысының төмендігінен іздеу керек тәрізді. Соңғы топтың өкілдерімен тілдескеніміз бар. Даяшы болып жүргендер күніне 5-6 мың теңге табады екен. Әкімші апайы көңілі түссе, қалған-құтқанды беретін көрінеді. Шіренгендерден шағым түссе, шаруаңның біткені. Тағы бір студент бірінші курстан әртүрлі жұмыс істеп, жан бағып, оқуын жалғап келеді екен. Жатқан пәтеріне түннің бір уағында оралатын көрінеді. Оқуын бітіріп, жұмысқа тұрса, Отанына қызмет ететінін айтады. «Студент үшін бірінші кезекте білім тұруға тиіс дейтін едім бұрын. Қазір жұмысты қатар атқарамын. Басқа жол қайсы? Пәтерақы төлеп, тамақ ішуің керек. Алаң көңіл білімге кері әсерін тигізбей қоймайды екен. Бәріне көнуге тура келеді», деген қыз шарасыздық танытады.
Мамандығыңа жетік болғанға не жетсін? Дегенмен адам тағдыры сеніп тапсырылатын болашақ дәрігерлер мен мұғалімдердің жөні бөлек. Оларды да қинап жүрген түйткілдер аз болмай шықты. Бұл екі мамандық теория мен тәжірибеге тікелей тәуелді. Жүрдім-бардым біліксіздікке әкеледі. Баяғыда жаны күйген бір пенде пұшыраңдаған пұшықтың қылығына шыдамай кетіп: «Пұшық болғанға не жетсін?» депті дегендей, бұларда ойдағы орындалып, тиянақты білім алсақ, қане?» дейді жанарлары жарқылдап. Шіркін, дейміз пәтерде тұрамыз дегендерге қарап, бұраң-бұлтарыспен, көк тиын төлеген болып студенттердің жатақханаларын, кейбір оқу ғимараттарын иемденіп кеткендерден қайтарып алып, біраз мәселені шешуге болмас па екен? Басқа басқа, жабайы жекешелендірудің желігімен өскін ұрпаққа тиесіліні қағып кетіп, әрлеп, сырлаған боп, жамбасқа басу ар алдына келгенде адалдыққа жата ма екен? Осы кезге дейін қызығын көрдік, ұрпағыма мұра етпей-ақ ұлт ісіне қайтарайын дейтін бір адам табылса, ұлт ісі оңалар еді. Түйткіл шешілер еді, түйін жазылар еді, өзімшілдіктің аты өшіп, «Біз қазақ халқы деп тудық, сол халық деп дүниеден өтеміз де. Басқа ой-пікір болған емес, болмайды да» (Ә.Ермеков) болар еді. Қиял сөз көрінгенмен, ұлтқа қажет дегенде, «Ондай болмақ қайда деп, айтпа» демеді ме данышпан Абай. Қалай десек те, білім ісі мен тәрбие ісіне сергек серпіліс, ұлттық бетбұрыс керек болып тұрғаны айдай ақиқат. Ертең кеш қалуымыз кәдік.
Иә, білім-білігі мықты, елі үшін, халқы үшін қалтқысыз қызмет етіп, дүниенің құлы болмай, ұлттың ұл-қызы болып, кісілігін жоғалтпай, кішілігімен қарапайым жүрген арлы жап-жас азаматтар бар. Әсіресе шетелдерде оқып келген медицина мамандары молынан. Олардың бағы туар күн туса, жарқырап шығары анық. «Дипломмен – ауылға!» да жақсы бастама болатын. Тірлігі бар елді мекендер болмаса, тоз-тозы шыққан ауылға жас маманның тұрақтай қоюы екіталай. Оның үстіне шіренген ауыл шенеунігі өзінше бір құдірет. Осындай кеселдер сөз жүзінде ауыл дами бастады дегенмен, іс жүзінде оңала қойған жоқ. Біраз ауылдың абыройын қандас бауырлар жауып, тұралап қалған тірлікке қан жүгіртіп отыр. Жергілікті жастар қалаға әлі де ағылып жатыр, көп ауылда селдіреген қарттар қалған. Қауқары азайғандар даладан үмітін үзіп, қала жаққа көз салады. Егер анау жылдардағы берекесіз жекешелендірудің түп тамырындағы «тәртіпсіздікті» талдап, түк өнбейді дегеннің өзінде билігі бардың қанжығасында кеткен жерді қайтарып, өтті, кетті демей (қайтарып жатқандар бар емес пе?), қалада шұбырып жүрген ауылдықтардың қолына иесі сен деген құжатын ұстатса, ынталандыруды жүйелі қолға алса, қазақты қазақтың жері ғана асырайтынына көздері жетіп, тозған ауыл озған ауыл боларына иманымыз кәміл. Бұлай деуімізге себеп, арба сүйреп, пәтер жалдап, күңгірт үмітпен күн кешіп жүрген біраз жаспен ой бөліскенде, «Ауылға баруға ниеттіміз, тек жанды қолдауға зәруміз», дейді. Алыпсатарлықтан жалыққандарын жеткізеді. «Өзің өндірмесең, өзегің тала береді екен. Мамандық алдық, жұмыс жоқ. Баяғыда тың көтеру деген болыпты ғой, сондай бір бастамамен «Ауылыңа ие бол!» деген үн естілсе, бой тіктеп алғанша алыпсатарлардан қорғап, көмек көрсетсе, алғанымызды еселеп қайтарар едік, қатарға қосылып кетер едік», дейді. Ондай бағыт барын айтсақ, білетіндерін, оның да қыры-сыры, сергелдеңі аз емесін тілге тиек етеді.
Жалпы, басқа тірлік ірілікті көрсету үшін керек десек, ас ішіп аяқ босатуға келгенде, жер бетіндегінің бәрі тамақсыз қарыс қадам баса алмайды. Бұл тұрғыдан келгенде қазақтың жері – қазына. Қаптап жүрген «жанашырларымыз» сол үшін күле қарап, дос болып жүр. Дос керек, өркениетке талпыну, зиянсызынан үйрену қажет, бірақ ұлтты сақтайтын ұлт мүддесі, ұлт менталитеті аспандағы жеті қарақшыдай қас қақпай, қия баспай желкемізде тұруға тиіс.
Сүлеймен МӘМЕТ,
ардагер журналист
