Қазір функционалдық талдау, операторлар теориясын зерттеп жүрген зерделі ғалымның ғылыми еңбегі таза теориялық ізденіс, оның ішінде функционалдық талдау саласына жатады.
– Жалпы математикалық зерттеулер теориялық және қолданбалы болып екіге бөлінеді. Менің жұмысым: абстрактілі математикалық зерттеулер, яғни іргелі ғылымның бір бөлігіне жатады. Бұл тәуелсіз математикалық ұғымдарды зерттейтін сала. «Іргелі ғылым» деп аты айтып тұрғандай, басқа салалар оған тәуелді екеніне адамзат өміріндегі математиканың қолданысы айғақ. Сондықтан да іргелі ғылымды дамытуға дамыған елдер айрықша көңіл бөледі, – дейді ол.
Барлық ғылым бастауындағы іргелі математиканың қолданбалы математикадан айырмашылығы абстрактілі құрылымды зерттейді. Мысалы, біздің заманымызға дейінгі IV ғасырда Евклид аксиомалары мен Пифагордың атақты теоремасы теория түрінде ғана зерттелсе, одан кейін Пифагордың теоремасын адамзат әртүрлі, мысалы, құрылыс және навигация саласына қолдана бастаған.
– Математикада «теріс және комплекс сандар» деген ұғым бар. Олар таза математикалық тұрғыдан IV ғасырда зерттелгенімен, кейіннен қолданысқа ие болатынын ешкім білген жоқ. Қазір «комплекс сандарды» электр инженериясында жиі қолданады. Сондықтан іргелі ғылым өз алдына дербес дамиды. Мәселен, басқа салалар іргелі ғылымның теориялары арқылы күнделікті қолданатын дүниелерді зерттеуге пайдаланады. Лобачевский мен Бойяи Евклидтің төрт аксиомасының бесінші аксиомасынан тәуелсіздігін дәлелдеді. Кейін ол Эйнштейннің салыстырмалы теориясында қолданылды. Ал математиканың «графтар теориясы» химия, информатика ғылымында көп пайдаланылады. Сонымен бірге математикада абстрактілі «Радон түрлендіруі» деген ұғым кездеседі. Оны 1917 жылы Аустрия математигі Иоганн Радон өзінің теориялық математика зерттеуінде ойлап тапқан. 1960-жылдары оны томографияны ойлап табуға қолданылды. 1963 жылы америкалық физик Аллан Кормак томографияның қалпына келтіру есебін шешті. Осылайша, компьютерлік томографтың клиникалық медицинадағы жаңа дәуірі басталды, – деді ғалым өз ойымен бөлісіп.
Осындай «Шексіз ғылымның бір шетін ғана зерттеп жүрмін» деген ол дамыған мемлекеттерде іргелі ғылымға көзқарас өзгеше екенін жеткізді. Әйтпесе Қазақстан жас ғалымының зерттеуін қаржыландыру Бельгияға қаншалықты тиімді дерсіз. Іргелі ғылымдағы жетістіктердің елдің дамуына оң ықпалын тигізетінін жіті түсінген бельгиялықтар ізденімпаз ғалымдарға қолайлы жағдай жасап отыр. Ғаламдық инновациялық индексте былтыр 23-орынды еншілеген Батыс Еуропадағы бұл мемлекетте ғылым мен технология алға дамып барады.
Қ.Төленовтің айтуынша, Бельгиядан үйренеріміз көп. Қазақстан дамыған елдер сияқты ғылымға жаңаша көзқарас пен түсінік қалыптастырса, таяу жылдары біраз нәтижеге қол жеткізеріміз анық. Бүгінде озық елдерде ғылым саласына бөлінетін қаржы жалпы ішкі өнімнің 1-3, тіпті кейбір мемлекеттер де 4 пайызды құраса, бұл көрсеткіш елімізде 0,4 пайызға да жетпейтіні қынжылтады.
– «Ел болам десең, бесігіңді түзе» деген қанатты сөз бар. Ғылымның бесігі – университет. Елімізде The QS World University Rankings беделді рейтингіне ие болған ұлттық университеттер қатары көбейіп келеді. Ал іс жүзінде олар осы көрсеткішке лайықты ма? Мәселе, осында. Өйткені шетелдегі университеттермен салыстырғанда еліміздегі жоғары оқу орындарының деңгейі көңіл көншітпейді. Біздегі жоғары оқу орындарында басшылыққа басымдық беруге үйренгенбіз. Шын мәнінде, университеттің басты құндылығы – оқытушылар мен студенттер. Мысалы, ұлттық жоғары оқу орындарындағы жатақхана жағдайы сын көтермейді. Қырық пайызға жуық студенттің жатақханаға қолы жетпей жүргенін статистика көрсетіп отыр. Үшінші курстан кейін бұл мәселе тіптен күрделене түседі. Оқу корпустарында дұрыс тамақтанатын асхана жоқ. Wi-Fi «smart-универ» моделіне сай емес. Профессор-оқытушылар құрамның жалақысы салыстырмалы түрде ғана көтерілді деуге болады. Өйткені университеттердегі қауымдастырылған профессорлар 350 мың теңгеге жұмыс істесе, қарапайым мектептің мұғалімі 500 мың теңге еңбекақы алады. Ал ғылымға құштар білікті оқытушылардың дені жоғары оқу орындарынан кетіп қалды. Осындай қордаланған проблемалар шешілмейінше, шетелдегі университеттер деңгейіне жете алмайтынымыз анық. Бұл жағдайда ғылым туралы сөз қозғаудың өзі артық, – дейді ол.
Сондай-ақ жас ғалым елімізде олимпиада жеңімпаздарының арасында математика ғылымымен айналысып жүргендер некен-саяқ екенін айтты. «Бұл бағытта жүйелі жұмыс жоқ. Өйткені қазір университет пен мектептің арасында байланыс кемшін. Оқушыларды ғылымға қызықтыратын ақпараттар өте аз. Мысалы, математика бойынша халықаралық олимпиада жүлдегерлерінің ғылыммен айналысып жүргені саусақпен санарлық. Бірақ ғылымға тек олимпиада жеңімпаздарын тарту керек деген тұжырым дұрыс емес. Себебі ғылым басқа әлем. Десек те математика ғылымының еліміздегі дамуын жоққа шығара алмаймыз. Жалпы математика ғылымында зерттейтін сала жеткілікті. Бастысы – алдағы уақыттағы жас ғалымдарды қолдауға назар аудару. Бұл бағытта дамыған елдер тәжірибесіне сүйенсек болады. Дамыған елдерде медицина, биология, мейлі қай салада болсын, бір мәселе туындаса, инженерлер математик, физик, химиктердің көмегіне жүгінеді. Нәтижесінде, бірлесе зерттеулер жүргізіп, тамаша жетістікке жетіп отыр. Ал бізде әрқайсысы тәуелсіз болып кеткендіктен де іргелі ғылымға деген көзқарас оңалмай тұр», деп жауап берді.
Ғылым, білімсіз инновациялық даму жоқ. Әлем елдері үшін жаңа ғасыр трендіне айналған бәсекелестік осы салада басымдыққа ие. Қанат Төленов елімізде жастарды ғылымға тарту ісіне көңілі толмайтынын білдірді. «Өйткені қоғамда білімді, ғылымға барған жастардан гөрі ойын-сауық, өнер, спорт саласына көңіл бөлініп, олардың санасында «жұлдызды» жетістіктер осы салада ғана деген жаңсақ пікір туады. Өз басым, еліміздің экономикасына, әл-ауқатына пайдасы зор жетістігімен дараланған ғалымдарды «жұлдыз» дер едім.
Ауылда білім алған Қанат бала күнінен қиялшыл болыпты. Әсіресе абстрактілі әлемге деген қызығушылығы математика ғылымына жетелеп әкелсе керек. Бірақ жас ғалым жай қызығушылықтан ештеңе өнбейтінін, алған білімі мен өскен ортасының да ғылымға әсері көп екенін айтады. Бүгінде шетелде жүргенімен, білімін елінің дамуына арнауды мақсат еткен ол таяу келешекте елімізде қолайлы орта қалыптасып, ғылымның дамитынына сенеді.
АЛМАТЫ
