Конституцияның 24-бабының 1 және 2-тармақтарына сәйкес әркімнің қауіпсіздік және гигиена талаптарына сай келетін еңбек жағдайларына, қандай да бір кемсітусіз еңбегі үшін сыйақыға, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығы бар. Ал Халықаралық еңбек ұйымы 2006 жылғы 15 маусымдағы ұсынысында мүше мемлекеттер еңбек құқықтарын қорғау жөніндегі ұлттық саясатты жүргізуі керек екенін атап көрсетті.
Еліміздің Еңбек кодексінде әркімнің жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығына, қандай да бір кемсітушілік пен мәжбүрлеусіз еңбекке еркін келісуге құқығы бар екендігі айтылған. Бұл ретте, жұмыс берушінің еңбек қатынастары үдерістерінде қызметкерді кез келген себеппен кемсітуге құқығы жоқ. Осылайша, ел Конституциясы мен өзге де заңнамалық актілер адам құқықтарын қорғау, еңбек қатынастары саласындағы кемсітушілікті болдырмау қажеттігін айқындайды.
Қолданыстағы заңнамаға сәйкес, жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы аптасына 40 сағатты құрайды. Бұл ретте, еңбек шарты қалыпты уақыт үшін төлеммен жұмыс уақытының аз ұзақтығын көздеуі мүмкін. Ал кей адамдарға қысқартылған жұмыс уақыты белгіленеді. Мәселен, 14 пен 16 жас аралығындағы жеткіншектер аптасына 24 сағаттан артық жұмыс істемеуі керек. Ал 16 жастан 18 жасқа дейінгі қызметкерлердікі 36 сағаттан аспайды. Ауыр және зиянды жұмыстармен айналысатын қызметкерлер – 36, І және ІІ топтағы мүгедектігі бар қызметкерлер де 36 сағаттан аспайды.
Қызметкер мен жұмыс беруші жазбаша келісім жасасып, 40 сағаттан аспайтын толық емес жұмыс уақытын белгілей алады. Мұндай ұзақтық жыл сайынғы ақылы демалыстың ұзақтығына, еңбек өтілін есептеуге және басқа құқықтарға әсер етпейді. 2023 жылғы 1 маусымнан бастап төрт күндік, бес күндік және алты күндік жұмыс апталарын ауыстыруға мүмкіндік туды. Мұндай жүйемен, мысалы, бір апта ішінде азамат бес күндік кестемен, ал екіншісі төрт күндік кестемен жұмыс істей алады. Бұл кесте қызметкердің арызы және жұмыс берушінің келісімімен белгіленеді.
Үстеме жұмыс әрбір қызметкер үшін тәулік ішінде екі сағаттан, ал ауыр жұмыстарда, еңбек жағдайлары зиянды және қауіпті жұмыстарда – бір сағаттан аспауға тиіс. Ал мұндай жұмыстардың жалпы ұзақтығы төрт күндік, бес күндік және алты күндік жұмыс аптасында айына он екі сағаттан және жұмыс уақытының жиынтық есебін белгілеу кезінде жылына жүз жиырма сағаттан аспауға тиіс.
Мемлекеттік қызметшілердің жұмыс уақыты да мемлекеттік қызметшінің қызметіне байланысты ерекшеліктерді ескере отырып, еңбек заңнамасымен реттеледі. Мәселен, мемлекеттік қызметшілер үшін екі демалыс күні бар бес күндік жұмыс аптасы белгіленеді. Бұл ретте, шұғыл, алдын ала күтпеген жұмыстарды орындау үшін мемлекеттік қызметшілер еңбек заңнамасына сәйкес, яғни қызметкердің келісімімен үстеме жұмысқа, демалыс және мереке күндері жұмысқа тартылуы мүмкін.
Үстеме жұмыс істеген жағдайларда мемлекеттік қызметшіге демалыс күндері (сағаттары) беріледі немесе жұмыс мемлекеттік қызметшілердің еңбегіне ақы төлеу жүйесіне сәйкес өтеледі. Алайда іс жүзінде азаматтардың құқықтарын қорғауға бағытталған еңбек заңнамасының белгіленген нормалары өрескел бұзылып жатады. Басшылар мемлекеттік қызметшілерді, жұмысшыларды жұмыста қалуға, артық жұмыс істеуге, демалыс күндері жұмысқа шығуға мәжбүр етеді.
Еңбек қатынастарында жұмыс беруші басым тарап болып табылатынын назарға ала отырып, бұл теңсіздікті қызметшінің, қызметкердің құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіре отырып пайдалану қаупі болады. Еңбек саласындағы азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсатында артық жұмыс істеуге мәжбүр болған азаматтарды кемсітушілікке қарсы қорғауды заңнамалық тұрғыдан бекіту қажет. Азаматтарды олардың келісімінсіз, тиісті бұйрықсыз және төлемсіз үстеме жұмыстарға тарту тәжірибесі азаматтардың демалыс құқықтарын өрескел бұзады және жұмыс берушілер тарапынан түрлі кемсітушілік теріс пайдалану мүмкіндігін туғызады. Салдарынан қызметкерлер, мемлекеттік қызметшілер демалу құқығынан айырылып қана қоймай, жұмыста негізсіз кідіріспен байланысты әлеуметтік – отбасылық, тұрмыстық мәселелерге тап болып жатады.
Мемлекеттік қызметшілердің, қызметкерлердің еңбек құқықтарын қорғау мәселесі – өзекті, өйткені азаматтардың құқықтарын бұзу қоғамдағы әлеуметтік шиеленістерге де әкеп соғады. Сондықтан келісім мен тиісті төлемі болмаған кезде артық жұмыс істейтін азаматтарды қорғауда кемсітушілікке қарсы нормаларды заңнамалық тұрғыдан бекіту қажет. Сондай-ақ еңбек заңнамасына еңбек қатынастары саласындағы кемсітушілік ұғымын енгізу маңызды. Мұнда кемсітушілікке жол бермеу жөніндегі негізгі конституциялық талаптардан басқа еңбек қатынастары шеңберінде құқықтар мен бостандықтардың кемсітілуін көрсету қажет.
Жұмыс берушінің мемлекеттік қызметшіге, қызметкерге үстеме жұмысты орындау, жұмыс күні аяқталғаннан кейін тиісті төлемсіз және еңбек заңнамасында көзделген негіздерге қарамастан жұмыс орнында қалу туралы талабы бір сөзбен айтқанда – мәжбүрлеу. Сондықтан еңбек саласындағы кемсітушілікке жол бергені үшін әкімшілік жауапкершілікті енгізу мүмкіндігін қарастыру қажет.
Қазіргі уақытта Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық адам құқықтары және заңның үстемдігі саласындағы іс-қимыл жоспарын орындау аясында жұртшылықпен бірлесіп әйелдерге, оның ішінде еңбек қатынастары саласындағы адам құқықтарына қатысты кемсітушілікті жою жөнінде заңнамалық түзетулерді пысықтап жатыр.
Болат БЕЙІСОВ,
Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың бөлім меңгерушісі
