Қап тауын мекен еткен қарашай-шеркеш, қабарда-балқар ұлттары – тағдырлас халық. Күштеп қоныс аудару басталғанда Мария Алботқызы 1 жасқа да толмаған жөргектегі сәби еді. Алайда сталиндік саясат ешкімді аямады. Ата-анасы, үйдегі он бір бала, соның ішінде кенжесі Мария қыстың ызғарлы күндерінің бірінде кеңес жауынгерлерінің пәрменімен көппен бірге суық вагондарға қамалды.
– Балам, мен анамның аузынан естіген әңгімелерімді айтамын. Анамыз өле-өлгенше «бізді құтқарған қазақтар» деп үнемі айтып отыратын. Ол біздің отбасымыз, тұтастай туысқан Қап тауы елінің ұлттары қазаққа мәңгілік қарыздар дейтін. Мұның барлығын санамда жаттап өстім. Анам бізді қазақ халқын сүюге, солардай мейірбан болуға тәрбиеледі. Біз қазақтар сияқты Қап тауының етегін жайлаған бейбітсүйгіш, ынтымақшыл ел едік. Бір күнде шырқымыз бұзылып, еріксіз түрде танымайтын жерге көштік, – деп бастады Мария әжей әңгімесін.
«Анамның айтуынша отбасымыз көппен бірге өте лас әрі мұздай суық вагондарға отырғызылған. Мен бір жаста ғанамын, ес біліп үлгермегенмін. Үйде он бір бала едік. Әлгі пойыз Қап тауының етегінен қозғалғаннан 44 сөтке жүреді. Жолда аштықтан, суықтан өлгендер болыпты. Кеңес солдатының бірі анама: «Шешей, аман қаламыз десеңдер, жолға тек жылы киім мен тамақ ал. Басқасы саған сапарда қажет болмайды» деген ғой. Анам шыжғырылған құйрық майды ыдысқа құйып, өзге де ас-ауқатты дорбаға толтырып алады. Сол азық қазақ жеріне дейін жеткен тәрізді. 44 тәулік өткенде пойыз Павлодар вокзалына тоқтап, есіктері айқара ашылады. Сонда бізді Төребаев деген (есімін ұмыттым) ер адам қарсы алыпты. Кейін бұл қазақ азаматы әулетіміздің періште-жебеушісіне айналады. Жегілген аты өте арық, кішкене шанаға он үшімізді отырғызып алып, қазіргі Коряковка ауылына алып барған. Төребаевтың отбасында 6 баласы бар. Соған қарамастан бізді жалғыз бөлмелі жеркепе үйіне орналастырады. Әкем көп ұзамай аштықтан өледі. Тамақ жетпеген, үйде бар астың барлығын балаларым жесін деп, алғашқы күннен-ақ бас тартады. Сөйтіп, шешем он бір баламен жесір қалды. Әлгі қазақ отбасы өте кедей еді, соған қарамастан қолдағы барымен бөлісті. Олардың үйінде ұзақ тұрдық. Негізі шешем Қап еліне белгілі ақын, әнші, асқан дәулетті адам Ахматовтың төрт ұлдан кейін көрген жалғыз қызы екен. Есімде қалғаны, анамның алтын бұйымдары көп еді. Оны сақтап жүретін. Әлгі төрт ағасы да депортация уақытында Орталық Азия елдеріне жіберілген. Өкінішке қарай, олардан әлі күнге дейін ешбір хабар-ошар жоқ. Анам оларды өмір бойы іздеумен өтті», деп көз жасын бір сығып алды.
Бүкіл Солтүстік Қап тауының елі Қазақстанға күшпен қоныс аударылғанда қазақ халқы қолдағы барымен бөлісті. Мейірбан жұрт кеудесі өксікке толып жеткен қауымды кеудеден кері итермеді. Ақ пейілі мен дархандығының арқасында мыңдаған тағдыр аман қалды.
«Ес біліп қалған уақытым. Біз қоныс етіп отырған қазақ отбасындағы апаны «апашка» дейтінбіз. Ол кісі басына үнемі ақ жаулық салып жүреді. Бірде есік алдында қазылған жер ошаққа қазан іліп, ірімшік қайнатты. Шіркіннің иісі әлі күнге мұрнымнан кетер ме? Қарным аш баламын ғой, әлгі ірімшіктің піскенін күте-күте мысығымды құшақтап ұйықтап қалыппын. Сонда апа қатқан ірімшіктің маған тиесілі бөлігін сақтап қойыпты. Мен тұрғанша күтіп отырған ғой. Әлгі тағамды сүйсіне жегенім есімде... Әкем өмірден өткен соң Төребаев бізге көмегін еселей түсті. Өте қамқор адам еді. Бізге ауылдан жер үй тауып беріп, бір жерден кереуеттер тауып әкеліп, кәдімгідей жайлы қоныс етті. Өз балаларына қарағандай жақсылық жасады. Оның қайсыбірін айтып тауысайын. Ол кісі қайтыс болғанда әкеміз жатқан қабірдің жанына апарып жерлепті».
Мария Байрамқұлова мектепте жақсы оқып, бойжеткенде үш бірдей жоғары білім алды. Мәскеу, Ташкент, Фрунзе қалаларында оқыды. Бірақ қайда жүрсе де оның жүрегі қазақ жері деп соғып тұратын. Қай жер қызметке шақырсын, Павлодарда қаламын деп шешті. Мұнда комсомол, кейін партия жұмыстарына араласты. Белсенді жастың қызметтік мансабы тез өрлеп, Ақсу (ол кезде Ермак аталған) қалалық атқарушы комитетінің төрағасы, Павлодар қалалық атқарушы комитеті төрағасының орынбасары лауазымдарына дейін жетті. Ол анасының: «Қызым, жүрегіміз қазақпен бірге, олардың алдында мәңгілік қарыздар екендеріңді ұмытпаңдар. Реті келген жерде қазақ халқының еңбегін бағалап, мерейін көтерісуге жарасаңдар – сол бақыт» дегенін ешқашан ұмытпайтын. Лауазымды қызмет атқарып жүргенде қабылдауға келген адамдардың арасынан қазақтың ата-әжелерін кезектен тыс шақырып, ерекше сыйлап, күтіп жібереді екен. Бұл қылығы үшін балқар қызына «ұлтшыл» айыбы тағылған уақыт та болыпты.
«Қазақтың үлкендері ол кезде көп сөйлемейтін, еңбек адамдары еді. Өтірік айтуды білмейтін, аңғал, біреудің алтын уақытын бағалауды білетін қарапайым жандар еді. Мен олардың мәселесін бүге-шігесіне дейін тыңдап, қолдан келгенше жәрдемдесуге тырысатынмын. Халқымызға жасаған жақсылығының тым болмаса бір ширегін ісіммен, қызметіммен өтесем деген арман-мұрат тұратын. Қарашаш деген құрбым болды. Мектепте мені арқасына отырғызып алып, үйінен үнемі бауырсақ әкеліп беретін. Өкінішке қарай, өмірі ерте үзілді, абайсызда Ертіс өзеніне батып, көз жұмды. Абзал жанның бейнесі әлі күнге көз алдымда. Ол шақтағы адамдардың ниеті сондай таза еді ғой, шіркін... Мені мектепке өте кішкене шағымда берген. Өте кедей тұрамыз, аш-жалаңашпыз. Киетін етігім жоқ болған соң, мектепке ағам көтеріп алып баратын. Бір күні ерте тұрып, аязда жалаңаяқ үйден шығып кетіп, құлпы ашылып үлгермеген мектеп алдында дір-дір етіп тұрдым. Сонда мұғаліміміз, қазақтың жас келіншегі мені аяп, боздап жылаған еді. Аяғымды шүберекпен орап тастап, құшақтап еңкілдеді. Мұндай мейірімді адамдарды қалай ұмытасың?..».
Қазір Мария әжей – Павлодар облысы мен Ақсу қаласының құрметті азаматы. Жасына қарамастан өте белсенді жан. Павлодар облыстық «Эльбрус» қарашай-шеркес және кабарда-балқар ұлттық-мәдени орталығы» ҚБ төрағасы қызметінде ұрпақ тәрбиелеп жүр. Қыздары қазақ азаматтарына тұрмысқа шыққан. Олардан бірнеше немере көріп отыр. «Ел мен жерді сүюді өзге жұрт қазақтардан үйренуі керек» деп есептейді әжей.
«Қарашайлар мен балқарлар Қазақстанда 80 жылдай тұрып жатыр. Бізді мұнда күштеп көшіріп әкелгені анық. Бірақ біздің қазір басқа жерге кеткіміз келмейтіні ақиқат. Балаларымыз, немерелеріміз бен достарымыздың бәрі осында. Бұл жерде қазақ халқының кең пейілін көрдік», деп аяқтады әңгімесін М.Байрамқұлова.
Павлодар облысы
