Коллажды жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»
Бірақ еліміздегі демографиялық ахуал біркелкі емес. Үш мегаполисте және оңтүстік пен батыс өңірлердің көпшілігінде халықтың ұдайы өсімі байқалып отырғанымен, солтүстік және шығыс өңірлерде керісінше, тұрғындар санының жылдан-жылға азаю үрдісі тыйылмай тұр. Мәселен, былтыр халық саны Абай облысында бұрнағы жылғы 610 198-ден 607 556 (-2642) адамға дейін, Қостанай облысында 832 234-тен 829 998 (-2236) адамға дейін, Павлодар облысында 754 944-тен 753 957 (-987) адамға дейін, Солтүстік Қазақстан облысында (СҚО) 534 104-тен 530 124 (-3980) адамға дейін, Шығыс Қазақстан облысында (ШҚО) 730 238-тен 727 071 (-3167) адамға дейін кеміп кетті.
Бұл ретте бір назар аударарлық жайт – өткен жылы Солтүстік Қазақстан облысынан басқа өңірлердің бәрінде халықтың табиғи өсімі болған. Соған қарамастан, Абай, Қостанай, Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарында тұрғындардың азаюы олардан басқа жаққа көшіп кеткен адамдар саны көшіп келушілерден әлдеқайда көп болғандығына байланысты болып шықты. Нақты айтқанда, көші-қонның теріс сальдосы Абай облысында – 7141, Қостанай облысында – 3553, Павлодар облысында – 3917, Шығыс Қазақстан облысында 3862 адамды құрады. Ал СҚО-дан көшіп кеткендер қатары көшіп келушілерден 3654 адамға көп екендігіне қоса, дүниеге келген сәбилер саны да өмірден озғандардан 326 адамға аз болған.
Еліміздің солтүстік және шығыс облыстарындағы демографиялық ахуалды жақсарту мақсатында Үкімет жеті жылдан бері оларға жұмыс күші артық өңірлердің тұрғындарын ерікті түрде қоныс аударумен және қандастарды квота бойынша орналастырумен айналысып келеді. Қазір бұл әлеуметтік жобалар «Қуатты өңірлер – ел дамуының драйвері» ұлттық жобасы аясында іске асырылып отыр.
Алайда сол жобалар күткендегідей нәтиже бермей тұр. Себебі, демографиялық статистика аталған кезеңде тұрғындар саны Қостанай облысында 49,1 мыңға (2017 жылғы 879 мыңнан 2024 жылғы 829,9 мың адамға дейін), Павлодар облысында 3,1 мыңға (757 мыңнан 753,9 мың адамға дейін), СҚО-да 32,9 мыңға (563 мыңнан 530,1 мың адамға дейін), Абай және Шығыс Қазақстан облыстарын қоса алғанда 54,4 мыңға (1389 мыңнан 1334,6 мың адамға дейін) азайғанын көрсетті. Әсіресе, елдің шетіндегі, желдің өтіндегі СҚО-да қалыптасқан жағдай алаңдатарлықтай.
1999 жылы жүргізілген Ұлттық санақ қорытындысына қарағанда, сол уақытта Қызылжар өңірінде 725 980 адам тұрған. Арада өткен 25 жыл ішінде облыс тұрғындарының саны 195 856 адамға азайған. Осыған орай, 2018 жылы Солтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық жағдайы Қауіпсіздік кеңесінде қаралған болатын. Нәтижесінде, Қызылжар өңірінде арнаулы экономикалық аймақ құру және қанатқақты жоба ретінде оңтүстік өлкеден қоныс аударушылар үшін тұрғын үйлер салу сияқты игі шаралар іске асырылды. Әйтсе де, ол шаралар да өңірдегі демографиялық ахуалды сауықтыра алған жоқ. «Әп-әдемі ән еді, пұшық шіркін қор қылды» дегендей, жергілікті шенеуніктердің тарапынан талап пен бақылаудың болмауынан қоныс аударушыларға арналған баспаналар сапасыз салынып, олардың орынды ренішін туғызған.
«Казахстанская правда» газетінің осы жөніндегі сыни мақаласына ден қойған Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасына орай облыс көлемінде кешенді тексеру жүргізіліп, қоныс аударушыларға немқұрайдылық танытқан Айыртау және Есіл аудандарының әкімдері қызметтерінен босатылған, ал өзге бірнеше жоғары лауазымды шенеунік тәртіптік жауапқа тартылған. Қоныс аударушыларға тұрғын үй салу жөніндегі қанатқақты жобаның осындай сәтсіздікке ұшырағанын ескере отырып, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі 2022 жылғы 27 мамырдағы бұйрығымен «Жұмыс күшінің ұтқырлығын арттыру үшін адамдардың ерікті түрде қоныс аудару қағидаларына» экономикалық ұтқырлық сертификаты туралы толықтыру енгізді. Ол – тұрғын үйді сатып алу және салу, ипотекалық несие бойынша бастапқы жарнаның бір бөлігін жабу үшін қоныс аударушылар мен қандастарға берілетін ақшалай түрдегі материалдық көмек.
Өкінішке қарай, СҚО-ға қоныс аударушылар мен қандастарды қабылдау үшін жыл сайын берілетін квота саны осы өңірден көшіп кетушілердің орнын жаба алмай келеді. Мысалы, былтыр бөлінген квота саны – небәрі 2698 адам. Соған сәйкес Қызылжар өңіріне 2460 қоныс аударушы мен 238 қандас қана көшіп келген. Осы орайда СҚО әкімдігі 2586 қоныс аударушы үшін сұраған квотаны Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі неге 126 адамға қысқартып тастағандығын түсіну қиын.
Осылайша, Қызылжар өңіріндегі көптеген ауылдың түтіні біртіндеп өшіп, жұрты ғана қалып жатыр. 2017 жылы СҚО-да 673 ауыл болса, арада өткен жеті жыл ішінде олардың 38-і жабылып, өңір картасынан сызылып тасталған. Қалған 635 ауылдың 328-і тірек және серіктес ауылдық елді мекендер тізбесіне енгізілмей, «келешегі жоқ» деген қатаң үкім кесілгендей болып отыр. Оның ішінде 125 ауылдағы тұрғындар саны 50-ге жетпейді. Ал 35 ауылда 3-4 тұрғын ғана қалған. «Елден ел ажыраса – жұт» деген осы.
«Арқада қыс жайлы болса, арқар ауып несі бар?» демекші, солтүстіктің жеті айға дейін созылатын қатал қысында тұрғын үйлерді көмір жағып жылыту машақаты, ауыл шаруашылығы саласында жалақының төмендігі, ауыл жолдарының нашарлығы – солтүстікқазақстандықтарды жайлы мекен іздеуге мәжбүрлейтін себептер, міне, осылар. Олар әсіресе, сұранысқа ие білікті де тәжірибелі мамандар көршілес Ресейдің Түмен, Қорған және Омбы облыстарының газдандырылған елді мекендеріне жиі қоныс аударып жүргені белгілі. Ал СҚО-ны газдандыру мәселесі жиырма шақты жылдан бері созбаққа салынып, шешілер емес. Әу басында көршілес Қостанай облысы сияқты, СҚО-ны да Ресейдің газ тасымалдау жүйесіне қосу ұсынылғанмен, бұл ұсыныс Үкімет тарапынан қолдау таппаған.
Мемлекет басшысы 2021 жылғы 17 маусымда болған еліміздің газ саласын дамыту жөніндегі кеңесте Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстарын толық газдандыру қажеттігін айта келіп: «Бұл – мемлекеттік маңызға ие мәселе. Кемінде екі тәсіл бар: «Сарыарқа» магистральды газ құбырын жалғастыру немесе Ресей газ тасымалдау жүйесіне қосылу. Екі нұсқаның да өзіндік плюсі мен минусы бар. Үкімет өңірлердің әкімдіктерімен бірлесіп, жақын арада таңдау жасауға тиісті», деген еді. Алайда содан бері екі жарым жылдан астам астам уақыт өтсе де, Үкімет бұл мемлекеттік маңызы бар мәселе бойынша әлі нақты шешім қабылдаған жоқ. СҚО-дан сайланған Парламент Мәжілісінің депутаты Еркебұлан Мәмбетов пен сенатор Әсем Рахметованың осы мәселе жөнінде былтыр және биыл жолдаған депутаттық сауалдарына да бұрынғы Үкімет те, жаңа Үкімет те екіұшты жауап беріпті.
Жақында Парламент Сенатында «Демографиялық өсу – ұлттың стратегиялық артықшылығының негізі» тақырыбында өткен Үкімет сағатына қатысқан СҚО әкімі Ғауез Нұрмұхамбетов Қызылжар өңіріндегі демографиялық жағдайды жақсарту мақсатында бірқатар нақты ұсыныс жасады. Соның ішінде жаңа туған бала үшін берілетін біржолғы жәрдемақы, бала күту үшін берілетін жәрдемақы және облыста тұрақты тұратын көпбалалы аналарға берілетін ай сайынғы жәрдемақы мөлшерін 2 есе өсіру, жұмыс берушілерге әрбір жұмыссызды еңбекпен қамтығаны үшін 2 жыл бойы 30 АЕК мөлшерінде субсидия төлеу, жұмыс күші артық өңірлер тұрғындарының жұмыс күші тапшы өңірлерге ерікті қоныс аударуы бағдарламасы аясында берілетін экономикалық ұтқырлық сертификатын 1625 АЕК-ке дейін ұлғайту, сондай-ақ облыс ішінде қоныс аударушыларға да экономикалық ұтқырлық сертификаттарын беру бар. Өңір басшысы СҚО елді мекендерін газдандырудың маңыздылығын да атап өтті. «Жалпы, бұл шаралар солтүстікқазақстандықтардың әл-ауқатын жақсартып, тұрғындардың кірісін көбейтіп, демографиялық ахуалға оң әсерін тигізеді», деді Ғ.Нұрмұхамбетов.
СҚО әкімінің аталған ұсыныстары Мемлекет басшысының 2021 жылғы «Халық бірлігі және жүйелі реформалар – ел өркендеуінің берік негізі» Жолдауында Үкіметке берген: «Ел ішіндегі еңбек күшінің ұтқырлығы мәселесіне қатысты да жаңа ұстанымдар қажет. Үкімет оңтүстіктен солтүстікке көшіп жатқан азаматтарға жәрдемақы бөлудің қолданыстағы тәсілдерін қайта қарауы керек. Атап айтқанда, оны әкімдіктер арқылы ғана емес, оңтүстік өңірлерден адамдарды өз бетімен жалдайтын жұмыс берушілердің шығынын өтеу арқылы да беруге болады. Өз бетінше бизнеспен айналысқысы келетіндердің де көшуіне жағдай жасаған жөн. Көшіп келген азаматтарға үй салу ғана емес, ауыл шаруашылығымен айналысу үшін де жер телімдерін беру мүмкіндігін пысықтау керек. Сондай-ақ оларға мемлекеттік қолдау шаралары қолжетімді болуын қамтамасыз ету қажет», деген тапсырмасына негізделген. Тек осы тапсырманы бұрынғы Үкіметтің орындап жарытпағаны анық. Ендігі үміт – жаңа Үкіметте.
