Арада жылдар өткен сайын ғалым еңбектерінің құндылығы арта түскенімен, кешенді еңбектері әлі де жүйелі зерттеуді қажет етеді. Себебі бұл еңбектерден қазақ халқының өткен тарихы, мәдениеті, болмыс-бітімі ғана емес, даму болашағының айқын көрініс беретіні ақиқат. Осы орайда ғалымды тұлғатану ғылымы аясында адамзат дамуына қосқан үлесі хақында зерттеу мәселесін алға тартқан философия ғылымдарының докторы, профессор, жиынның жүргізушісі Серік Нұрмұратов «Академик Қ.Сәтбаевтың тұлғалық феномені еліміз ғана емес, халықаралық интеллектуалды ортаның назарында көптеген ғасыр бойы болатыны анық. Әрине, тарихи санада білім мен ғылымның терең сырларын ашуды өміріне мақсат еткен ғалымның сипаты әртүрлі қырынан айшықтала береді. Қазақ даласындағы адам болмысын бағалауға қатысты деректерді талдайтін болсақ, қазіргі жаңаруға, қайта пішімделуге, өзгеруге бағытталған үрдісте Қаныш Сәтбаев тұлғасын жан-жақты қарастыру және насихаттау арқылы үлкен ғылыми нәтижелерге қол жеткізуге болады. Дегенмен біздің пайымдауымызша, «Тарихи тұлға» деген ерекше мәртебе халыққа, мемлекетке тұтастай қызметімен тәнті болған, әлеумет толықтай мойындаған аса құрметті тұлғаларға берілгені, демек, тарихқа өзінің іс-әрекетімен, жасампаз қызметімен із қалдырған азаматтарды атаған жөн. Осы тұрғыдан алғанда академик Қаныш Сәтбаев – нағыз тарихи тұлға деуге болатын қазақтың зиялы азаматы. Сонымен қатар қазақтың ауыз әдебиетіндегі ертегі, лиро-эпостық жырлардан да тұлға келбетінің ерекше қырларын байқаймыз», деді ол.
Алқалы жиында еліміз ғана емес, шетелдің ғылыми ортасына еңбектерімен етене таныс Сәтбаев феномені Халықаралық Шыңғыс Айтматов академиясының президенті, академик Абдылдажан Акматалиев, Тәжікстан ҒА А.Дониш атындағы Тарих, археология және этнография институтының бөлім меңгерушісі, доцент Абдулло Гафуров, Философия, саясаттану және дінтану институтының бас директоры, академик С.Сейдуманов, Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университетінің ректоры М.Бегентаев, С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің ректоры Е.Садықов, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының бөлім меңгерушісі, доцент С.Ананьева, Қ.Сәтбаев атындағы мемориалдық музейі бөлімінің басшысы Б.Айтмұхамбетова сынды ғалымдардың баяндамасына арқау болды.
Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы Зиябек Қабылдинов заманынан озып туған тұлға өскен текті әулеттің тарихына тоқталды. Осы орайда ғалымның өмірдерегіне тарихшы сөзімен тоқталып өткенді жөн көрдік.
«Сәтбаевтанушы Медеу Сәрсекенің айтуынша, Қанекең тоғызыншы атасында Бұқар жыраумен туысады, алтыншы атасында Шорманмен қосылады. Болашақ ғалымның әкесі Имантай Сәтбаев ауыз әдебиеті мен өз жерінің тарихын жақсы білетін, түркітектес һәм Шығыс елдерінің әдебиетімен таныс аса сауатты адам болыпты. Осындай ортада дүниеге келген болашақ ғалым әуелден-ақ білім мен ғылымға бейім болды. Ол жастық шағында Алаш идеясымен молынан сусындады. Семейдің мұғалімдер семинариясында оқи жүріп, М.Әуезов, Ә.Марғұлан мен Ж.Аймауытұлымен қатар Алаш арыстарына қарап бой түзеп, солардан үлгі алды. Алаш арыстары «Қазаққа оқулық ауадай қажет», деп ұран тастағанда, Томда білім ала жүріп, Киселевтің алгебра оқулығын қазақшаға аударады. Бұл оның тұңғыш ғылыми еңбегі еді. ХХ ғасырдың екінші жартысында Алаш арыстарының сол кездегі арман-мақсаттарын жалғастыруға, дамытуға күш салды. 1926 жылы Том технология институтының тау-кен бөлімін бітіріп, инженер-геолог мамандығын игеріп келген жас геолог сол жылы Жезқазғандағы зерттеу жұмыстарын бастады. Негізгі ғылыми еңбектері Қазақстанның минералды ресурстарына арналды. Жезқазған кенін зерттеу, Орталық Қазақстанның металлогендік және болжам картасын жасауда көп еңбек сіңірді. Бұрынғы геологиялық деректерге терең талдау жасап, нәтижесінде Жезқазған аймағында кең көлемдегі барлау жұмысын ұйымдастыруға болатын ірі нысан екенін дәлелдеді», деді З.Қабылдинов.
АЛМАТЫ
