Суреттерді түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
Кейінгі кезде табиғат пен адамзат баласының арасындағы байланыс үзіліп кеткендей. Бір-бірімен үндестік жоқ сияқты. Адамдардың табиғатқа көзқарасы мүлдем өзгерді.
Өткен жазда жер-жерде өрт болды. Жасыл ормандар, қызыл гүлдер шоққа айналды, қарағайлар жанды. Адам құрбан болды. Ал биылғы көктемде қар суының тасқыны бүкіл даланы, бүкіл елді әбігерге салып жатыр. Теңізі ортайып, көлдері қаңсып, өзендері тартылып жатқан даланың осындай кезде, техникасы дамыған, мүмкіндігі бар кезде, адамдары саналы, оқыған кезде, зерттеуге болатын, алдын ала бәрін болжайтын кезде суға кетіп отырғаны қалай деген ой түнде ұйқымнан оятады.
Бала кезімізде қар бұдан да көп болды. Көршілер келіп, үйдің төбесінен ойып жол жасап, есігімізді ашып шығарып, бірін-бірі бүкіл ауыл қар құрсауынан құтқарып, қорадағы малын, жанын, үйдегі баласын, отынын – бәрін түгендеп отыратын еді. Ал бүгін ше? Бүгін мүлде басқа.
Бұрын үлкендер ескі жыл санауы бойынша қай айда қандай қасірет, қай айда қандай қатер, биылғы қыс қалай болады, бұл жыл, бұл ай өткен ғасырда қандай болған, соның бәрін тәжірибеден түйе келіп, жас ұрпаққа түсіндіріп отырушы еді. «Биылғы қоян қайтадан қайталанса, баяғы Есенгелдінің Жайық суын ортайтатын жылқысын қырып тастағандай қиын болады. Ал биылғы қоян жұмсақ болады, өйткені бұл жыл санау бойынша ақ қоян, болмаса тағы басқа қоян», деп осылай қариялар дастарқан басында да, былай да айтып отыратын. Оған бәрі құлақ асатын еді.
Мен білетін сонау жылдардағы қазылған каналдар отыз жылдан бері арнасы тазармай, құм басып бітті туған облысымда. Жаңақала ауданындағы көлдердің суын құмды Орданың Мұратсай кеңшарына құятын, одан сонау атақты Сарыөзен, Қараөзендерге апарып жалғайтын. Көктемгі қар суын да, жаздағы суын да бір-бірімен көбейтуге мүмкіндік жасайтын сол жұмыс кейінгі кезде ұмытылды. Адамдар оқыған сайын сауатсызданып бара ма деп күдіктенемін.
Айта берсе, мұндай мысал өте көп. Ал үлкен қалаларымыздың бүгінгі еріген қар суы тасқынының астында қалып отырғаны ойламай істейтін, ақылдаспай істейтін шаруалар және үлкен сауатсыздықтың, немқұрайдылықтың кесірі деп ашық айта аламын.
Бәріне ғылыми көзқарас керек. Арықтарды қазғанда оның қайда барып ағатынын ойластыру керек. Бәріне де ақыл-оймен, тіпті баяғы бабалар жиған тәжірибемен келуіміз керек. Не ол жоқ, не бұл жоқ, не білім жоқ, не оқу жоқ, не зерттеу жоқ. Бұл қалай? «Ақбұлақты» да әкімнің айтқан жерінен қазады, ол жердің астында су бар-жоғын ешбір гидролог, ешбір оқымысты келіп зерттемейді. «Су бердік, су бердік» деп алақан шапалақтайды, теледидардан сөйлейді, ал ол су жыл жарымнан кейін тоқтап, халық қайтадан сусыз қалады. Жұмсалған қаражат, халықтың байлығы желге ұшады, жер астына көміледі. Осының бәрін ойлайтын кезең жетті деп емес, өтіп кетті дер едім мен.
Ал енді осы қатыгездігі үшін адамдардан табиғат өш алып жатқан жоқ па деген ой келеді. Өйткені табиғат – Анаң ғой. Сен оның орманын кестің, үй салдың. Көлдерін сорып алып, балығын сүзіп алып, айнала ысыраптадың, бәрін саттың. Тіпті оған ешқандай жанашырлық көрсетпедің. Ендеше, біздің бүгінгі мейірімсіз жандардан табиғат осылай өш алып жатқан шығар деп те ойлаймын.
Жапонияда жүз жылдық еменді қасына сүйеніш салып, басын қылтитып, өсіріп отыр суарып. Мен көрген Түркияда сонау Османнан қалған шынарды құлатпау үшін соның ыңғайымен үйлердің төбесін тесіп салып, құрылысты бұрып әкетіп, соның өсетін жолын бөгемей, баптап отыр. Ендеше, соларды көріп, бәлкім, олардың көктеп, өсіп отырғаны да сол табиғатты аялағанынан шығар деген ой келеді. Ал енді біз болсақ, табиғатты кәдімгі өшіміз қалғандай бүлдіреміз. Каспийде итбалықтың кішкентай ғана аяғы жоқ баласын таспен атып өлтіріп, әбден қиянат жасайды. Ал балықты сауда үшін деп ертеңгі күнге тұқымы қалмаса да, ертеңгі балаға, немереге, шөбереге ештеңе қалмаса да, сүзіп аламыз көлдерді барып. Ол не деген жауыздық табиғатқа деген?
Ертеңгі өсіп жатқан ұрпағыма азық болар деп далаға еркін киігін жіберіп еді. Оны да аяусыз қырдық, мүйізін қағып алдық, өзін өлтірдік, тіпті етін далаға тастадық. Ал Пайғамбар намаз оқып отырғанда шапанының етегін кесіп кетті дейді ғой мысықты оятпау үшін. Бұл да сонау бір заманнан келе жатқан қағида еді. Енді сол мысықтың өзін қазір біз жұрттың көзінше аяусыз ұрып өлтіреміз. Міне, осының барлығы – қатыгездік. Сол қатыгездіктің, ендеше, табиғат бізден қайырымын алады.
Біздің даламыз бала кезімде толған әртүрлі қызғалдақ еді. Оны Голландиядан тасудың қажеті жоқ-ты. Сол қызғалдақты да біз жұлып-жұлып, текке тастап, тапап, қызғалдақ өсетін жерді трактормен жыртып, ойпырмай, кәдімгі осы әкеміздің құны қалғандай, қазір жойып болдық. Даланы жапқан сан алуан қызғалдақ көзіме елестейді. Жүгіріп теріп, тауыса алмайтынбыз. Құшағымыз толмайды, кішкентай ғана алып келетінбіз үйге. Кішкентай ғана... Оның өзін сондай әлпештеп, ерекше қуанып, оны сатпайтынбыз ол кезде. Оның барлығын қазір жоғалттық, жойдық. Ал жойылып жатқан басқа да шөптердің түрі қанша?
Менің бала кезімде қар тоқтату деген науқан болатын. «Қайда жұмыс істеп жатырсың?» дегенде «Қар тоқтатуда жүрміз» дейтін. Оны кәдімгі айқай салып бригадирлер жинап алып кететін азаматтарды. Сөйтіп, қар тоқтатуға кірісетін. Яғни жолақ-жолақ етіп отырғызылған сонау Сталин заманындағы «лесопосадка» дейміз, соның арасында ашық қалған жерлерге аққала соғып, қар тоқтатады. Соққан боранның қары сол жерге тау болып үйіледі. Содан одан еріген су «лесопосадкаға» кетеді, жерге сіңіп қалады. Сонау 90-жылдары «лесопосадканы» отқа жақты. Халықта көмір жоқ, ақша жоқ кез еді. Енді сол «лесопосадканың» шабылып қалған ағаштарының орны әлі күнге толған жоқ.
«Зеленстрой» деген бар. Сол ағаштарды қайта тірілтіп, қайта жаңғыртып, өзінен-өзі өсіп жатқан Оралдың қара топырағына, анау Көкшенің қара топырағына толтырып егіп тастаса, Қостанайда да осындай топан су, қардың суы келмеген болар еді деп ойлаймын.
Экология министрлігі, болмаса осы жер байлығын қадағалайтындар жұмыс істемейді ғой деймін. Бұл қалай болар екен? Ал елдің тағдыры, жердің тағдыры, Отанның тағдыры туралы әңгіме тіпті осы күні хабарларда да аз айтылады, мектептерде де аз айтылады. Туған жерді сүю дегеннен бастау керек қой алғашқы сабақты, әліппені. Сол туған жерді сүю туралы әңгіме айтылмағалы, міне, біз осындай қатыгез ұрпақ өсіріп алдық. Тіпті жастар емес, үлкенінің өзі қатыгез болып кетті. Мұндайды Табиғат-Ана, әрине, кешірмейді. Сондықтан қатты ойлануымыз керек бәрімізге.
Талбесігімізден мәңгі жер бесігімізге дейін тербетіп отырған Жер-Ана бізге ренжіп жатқан сияқты. Адамзат ойлануы керек. Қатыгездіктен мейірімге қарай бет бұру қажет. Әсіресе табиғатты аялау, адамдарды аялау, бір-бірімізді сыйлау жоғалып бара жатқандай. Осының барлығы – ойланатын жағдай. Қариядан бастап балаға дейін сана, жауапкершілік керек. «Табиғатпен санасайық» дегім келеді.
Ақұштап БАҚТЫГЕРЕЕВА,
Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, ақын
