«Қорғас ісі»: ар мен аярлық безбені

Еліміз ғана емес, бұрынғы КСРО аумағында бұрын-соңды бо­лып көрмеген қылмыстық іске төрелік ету аса ауыр қылмыстық істер қа­райтын мамандандырылған ау­дан­аралық әскери сотының үлесіне тиді. Мемлекет қауіпсіздігі мен елдің эко­номикасына нұқсан келтірген ұйым­дасқан қылмыстық қауымдастық мүшелеріне қатысты қылмыстық істі мұқият қарап, олардың әрекеттерін құқықтық тұрғыдан дұрыс дәрежелеп, тиісті жаза тағайындау үшін осы іске төрағалық етуші ретінде маған зор жауапкершілік жүктелді. Менің осы кезеңге дейінгі адвокат, тергеуші, кри­миналист, прокурор, судья бола жүріп жинақ­таған тәжірибем мен кәсіби біліктілігімнің сыналар сәті туғанын түсіндім. Заңгерлік қызметіме сын, адамдық болмысымның таразысы болатынын да қапысыз ұққанмын. 45 сотталушыдан, 1576 том, оның ішінде айыптау қорытын­ды­­сының өзі 35 томнан тұратын мұн­дай күр­делі істі жүргізу тәжірибесі де, әрі сот процесін жүргізетін арнайы ғи­ма­рат та елімізде жоқ еді. Қанша мер­­зімге созылатыны белгісіз іске қа­ты­су­шылардың бәріне ыңғайлы әрі жай­лы болуы үшін тіптен ұсақ-түйек деген нәрселердің өзін алдын ала ой­ластыру керек болды. Алматы қа­ла­сының маңындағы №18 тергеу абақ­тысына қарасты ғимаратты талап­қа сай қайта жабдықтау жұмы­сына мұ­қият кірістік. Ол үшін ұзын саны 25 бөлімнен тұратын іс-шаралар жос­парын дайындап, осыған қатысты тараптар мен қызметтердің барлығын жұ­мыл­дырдық. Мұнда судья, мемле­кет­тік айыптаушылар, адвокаттар мен қо­ғам­дық қорғаушылар, сот хат­шы­лары мен сот приставтары, бұқар­а­лық ақ­парат құралдарының өкіл­дері, кон­вой мен арнайы күзет қызмет­кер­леріне жеке-жеке кабинеттер, сотталу­шылар отыратын тор бөлмелер, бейне және дыбыстық бақы­лаулар мен жаз­балар, шұғыл байланысты және про­цесті құжаттауға қажетті тех­ни­калық құралдар, қылмыстық іс том­да­ры мен бірнеше автокөлікке жүк бо­­ла­тындай айғақ заттарды сақтайтын қой­­ма, сырқаттанып қалған жағдайда же­­дел жәрдем көрсететін медицина қыз­­мет­­керлері... түгел ескерілген болатын. Екінші бір маңызды мәселе, сотқа 2013 жылдың 12 сәуірінде келіп түскен қылмыстық іс құжаттарымен танысу кезеңінде туындады. ҚР Әскери сотының басшылығы істі жүргізген тергеушілерді шетінен шақырып, қылмыстық істегі әр блок бойынша олармен әңгімелесу тұр­ғысында жалпы түсінік алып танысқан дұрыс деп есептеді. Алайда, мен көп жылдық тәжірибеме сүйене отырып, өзіме бел­гілі тәсілмен, негізгі эпизодтар мен блоктар, тағылған айыптар бойын­ша дәлелдемелердің қаншалықты деңгейде жиналғаны туралы нақты жоспар жасау арқылы істі жедел, тікелей өзім оқып танысқанды жөн деп шештім. Мұндайда айыптың дәлелді, дәлелсіздігін, ал қайсы бірі жай долбар екенін бірден аңғаруға болады. Кейіннен солай жасадық та. Енді «Қорғас ісінің» ауқымы жайлы бірер дерек. Аталған іс бойынша сотталушылар ішінде Қазақстан Республикасы Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті мен Кеден Комитетінің жо­ға­ры лауазымды қызметкерлері бар еді. Бұл қылмыстық істі ашып, тергеу үшін жедел-тергеу тобы құры­лып, оның құрамында 330-дай қаржы полициясы мен прокуратура қыз­мет­керлері үш жылға жуық еңбек етті. Осыдан-ақ олардың жасаған қылмыстық әрекеттерін әшкерелеу де оңайға түспегені белгілі. Айып­таудың әр бабына қарсы айтар уәждері да­йын тұрды. Басты сот талқылауында 4 мемлекеттік айыптаушы, 40-қа жуық «сен тұр, мен атайын» дейтін кәсі­би біліктілігі жоғары адвокаттар мен қырықтан аса қоғамдық қорғау­шылар, сот отырысының 5 хатшысы, 6 сот приставы, жәбірленушінің өкілдері және басқа да мамандар қатысты. Барлығы 165 сот отырысында төрағалық ету­шінің 200-ге жуық ауызша қабыл­даған қаулыларын есептемегенде, 100-ден аса әртүрлі санаттағы жазбаша қаулылар қабыл­дан­ды. 560-қа жуық куәден жауап алынып, 400-ден аса әртүрлі сот сарап­тамасы мен мамандардың қоры­тындылары сараланды. Сот процесі аяқталар шағында Жоғар­ғы Соттың Төрағасы Қайрат М­әми телефон шалып: «Советхан, бұл істі бір жыл бойы өзің қарадың, кімнің-кім екені саған мәлім. Сон­дық­тан қандай шешім қабылдау да, қандай жаза тағайындау да сенің құзырыңда», – деді. Әрине, сотталушылар да, олар­дың қорғаушы­лары да, кей кезде өзге мүдделі тараптар да істі «құлатуға» барынша әрекет жасады. Талай мәрте ешқандай негізсіз «отвод» жариялауы да соның нақты дәлелі. Сондықтан маған процесті мейлінше заң талаптарына сай әділ жүргізіп, ешқандай қателік жібермеу маңызды болды. Мен өзімнен де, сот отырысының хатшылары мен сот приставтарынан да, өзге сот процесіне қатысушылардан да осыны қатаң талап еттім. Күнделікті сот оты­ры­сының хаттамасы мен сот процесінде қабыл­данған әртүрлі санаттағы қаулыларды бес күн ішінде дайындап Жоғарғы Соттың ресми сайтына өз уақытында салып отырдық. Бұл соттың барынша ашық жүргізілуіне, процеске қатысушылардың онымен уа­қытында танысып отыр­уы­на, еш­қан­дай шағым түспеуіне мүм­кіндік берді. Тараптардың заңды талаптары мен әртүрлі өтініштері ешқандай түлкібұлаңға салынбай, уақытында орындалды. Бәрі бейне және үнтаспаға толықтай жазылды, яғни, әлдекім ша­ғымдана қалса, кез келген уақытта тас­па­ларды алғызып, бірге қайтадан қа­рап, шешімнің дұрыс-бұрыстығына көз жет­кізуге толық мүмкіндік болды. Жүйелі, дұрыс ойластырылған жұ­мыстың нәти­жесінде бір жылға созыл­ған сот барысында ешқандай төтенше оқиға мен арыз-шағымдар болған жоқ. «Қорғас ісі» – сотталушылар мен ад­­во­­кат­тардың саны мен іс том­дарының көптігі жағынан ғана емес, жасалынған қылмыстың ауырлығы мен мемлекетке келтірілген залал мөл­шерінің көлемі жөнінен де тең­десі жоқ іс. Сот тергеуінің соңын­да сот­талу­шы­лардың қылмыс жасағанына күмән келтіретін ешқандай дәйек қал­ма­ған еді. Оның үстіне, осы уақыт ара­лығында сотталушылардың әр­қай­сысының қандай адам екенін, жасаған істері үшін өкінер-өкінбесін бір кісідей білдім, жүрекпен сездім десем де болады. Сондықтан ұйымдасқан қылмыстық қауымдастықты құрған жетекшілеріне, ұйымдастырушылары мен белсенділеріне мемлекеттік айыптаушылар сұраған жазадан жоғары жаза берілді. «Дәніккеннен құныққан жаман» демекші, тепсе темір үзетін жігіттердің қу құлқынның құлы болып, темір тордың ар жағында отырғандарына қарап күйінесің. Өзегіңді өртейтіні – жоғары лауазымды білікті азаматтар­дың алған білімін, қажыр-қайратын мемлекетіне, халқына адал қызмет атқаруға жұмсаудың орнына, арам жолмен ақша тауып, Отанын сатумен пара-пар ауыр қылмыстар жасағаны. Сот залында жанарын жас жуған ана мен жігері құм болған әкені, көз­дері жәудіреп әке мейіріміне шөлде­ген ба­лаларды көру жүйкеге сал­мақ тү­сі­ріп, жүрегіңді шымырлата­ды. Ақшаның буына мастанған айып­керлердің көбінің бет-жүзінен жасаған қылмыстарына өкініп, қайғырғаны білінбеді, керісінше, бір ерлік жасаған­дай өздерін емін-еркін ұстауы, өтірік сөйлеп, астамсуы таңғалдырды. Бір жыл бойы демалысты ұмытып, түрлі шаралардан бас тартуға тура келді. Күнделікті таң бозынан тұрып, қас қарайғанша жұмыс жасау да денсаулыққа әсер етпей қоймады. Сот мә­жілістеріндегі психологиялық ахуал­дың ширығып шыңына жетуі өз алдына жеке әңгіме. Тараптар арасын­дағы талас-тартыс, заңға сүйеніп, кейде негізді-негізсіз сөз жарыстырып, бір-бірінің уәжіне құлақ аспай орынсыз айқай-шу көтеріп, даурығып, дауласып, іске қатысушылардың ар-намысына тіл тигізіп, процесті қалыпты жүргізуге кедергі жасап, сот залын алаулаған «соғыс» алаңына айналдырып жіберген кездері де аз болмады. Алайда осының барлығына төзіп, істі абыроймен аяқтап шықтым деп ойлаймын. Республикалық ақпарат құралдары, ғаламтор сот процесінің жүргізілуі жайлы жақсы пікірлер білдіріп жатты. Осы тұста Жоғарғы Соттың төр­ағасы Қайрат Әбдіразақұлы үкім шық­қан күннің ертеңінде хабар­ласып: «Советхан, баспасөздің, интернеттің өзің жайлы не жазып жатқанын оқыдың ба? Бұл шулы істі бұлталақсыз, әділ шешкеніңе жалпы халық ризалығын білдіріп жатыр. Мен де ризамын. Жарайсың!» – деді. Бұл пікір мен үшін кез келген марапаттан артық еді. Демек, кәсіби жарамдылығыма, азаматтық ұстанымыма, адамдық келбетіме нұқсан келтірмегенім ғой деген ой жан дүниемді баурап алды. Иығым­нан батпан жүктің түскенін сонда ғана шын сезіндім. Мұндай іс енді ешқашан болмаса екен деп тілеймін. Советхан СӘКЕНОВ, Алматы облыстық сотының Қылмыстық істер жөніндегі апелляциялық сот алқасының төрағасы.