Қазір 250 және 270 формалары бойынша декларация тапсыру барысында тек 10% жеке табыс салығы (ЖТС) ғана қарастырылған. Егер 1000 АЕК-тен жоғары сомада (2023 жылы 3,45 млн теңге, ал 2024 жылы 3,692 млн теңге) активін сатып және оны банк шотына салып, алайда салық органына бұл ақшаның қайдан келгенін түсіндіре алмайтын болса, онда салық төлеу керек болады.
Салық сарапшысы Дмитрий Казанцевтің айтуынша, активтерге тікелей салық салынбайды. Декларация тапсырушы ақшаның қайдан келгенін түсіндіре алмайтынын білсе, өзі есептеп 10% салық төлеуі керек. Егер бұлай жасалмаса, салық органы декларация тапсырушыға өздері хабарласып, камералық бақылау арқылы «аяқ астынан» пайда болған ақшаның қайдан келгенін дәлелдеп береді. Мұндай жағдайда салығын ғана төлеп қоймай, оның сомасынан 200% айыппұл мен өсімпұл төлеуге міндетті болады. Егер бұл міндеттемені орындамаған жағдайда, айыппұл 300%-ға ұлғаяды. Алдағы уақытта салық тапсырушы қолындағы бар ірі қаражатын брокерлік шотқа аудара алады.
Осыған дейін де декларация тапсыруға қарсылық танытқандар арасында активтерін жасырып, жылжымайтын мүлікті немесе қаражатын балалар шотына аударып жатқандар туралы айтылған болатын. Д.Казанцев жылжымайтын мүлікті қайта рәсімдеу немесе ақшаны баланың шотына аударудың еш пайдасы жоқтығын, егер балалардың атында мүлік болса, ата-аналары декларация тапсыруға міндеттелетінін айтады.
Кейбір салық төлеушілер жоғарылатылған салықтарды теріс қабылдап, төлеуден жалтарып жүргендері де бар. Бұл мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастыруға кері әсерін тигізері анық. Осы ретте мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы қатынастарға сенімсіздік тудырып қана қоймай, бюджеттің кіріс бөлігіне, жалпы елдегі барлық қаржылық жағдайды шиеленістіруге әкеліп соғатындығын ескерген жөн.
Тұран университеті қаржы кафедрасының профессоры, экономика ғылымдарының докторы Лутпулла Омарбакиевтің айтуынша, жаппай декларациялау асығыстықты көтермейді. Көлденең табысты көзден таса етпеудің барлық тетігі зерделенуі керек.
Негізгі өзгешелік – салықты есептеу мен төлеу тәртібінде екенін тәуелсіз сарапшылар да жоққа шығармайды. Ал біздің салық түсімдеріне жауапты басты мемлекеттік орган – Мемлекеттік кірістер комитеті (МКК) жаппай декларациялауды енгізу арқылы жеке табыс салығын (ЖТС) есептеу және төлеу тәртібі мен салық заңнамасының 37-тарауындағы «Салық шегерімдері» түбегейлі қайта қарастырылуын қажет етіп тұр.
«Мемлекеттік кірістер комитеті жеке тұлғалардан тек табысын ғана қарастырмай, дамыған мемлекеттер сияқты азаматтарға салық салынған кезінде барлық шығынын, олардың ішінде, коммуналдық төлемдер, отбасын асырауға жұмсалған шығындар, айыппұлдар, көлік салығы, жер және мүлік салықтары, сақтандыру жарналары, барлық банктен алынған несиелер бойынша төлемдермен қатар салық төлеушілердің мүддесін сөзсіз ескеруі керек», дейді Л.Омарбакиев.
Қаржылық сауаттылық мектебінің негізін қалаушы әрі салық жөніндегі кеңесші Әсел Әуелбекова еліміздегі салық салудың жүйелі ойластырылмаған тұстарын, оның ішінде заңды тұлғалар қолданатын декларациялық жеңілдіктер мен жеке тұлғаларға қолжетімді емес пайдасыз мәліметтерді, әсіресе дағдарыс кезінде салықты тіпті шығынмен төлеуге алып келгенін жеткізді. Оның айтуынша, заң жобасында брокерлік шоттардағы қалдық ақша туралы ақпарды көрсету қажеттігін естен шығарып алған. Салық органы барлық заңды өз пайдасына икемдейді. Сондықтан ертеңгі күні мәселе туындамау үшін барлығын ашық көрсету қажет.
Біздегі брокерлер отандық клиенттерінің шотындағы қалдықтар туралы мемлекеттік органдарға есеп беретіні бар. 2021 жылдан бастап шетелдік брокерлерде Common Reporting Standard (CRS) жүйесі арқылы басқа елдермен автоматты түрде айырбас аясында бірыңғай стандартқа сәйкес Қазақстан 76 елден мәлімет алып, 64 елге ақпар беріп отырады.
«Еліміз CRS жүйесіне ерте ме кеш пе енеді. Өйткені бұл санкция мәселесіне қатысты. Тіпті көптеген офшор CRS-ге қол қойған. Себебі олар корреспондент банктердің санкциясына ұшырауы мүмкін», дейді Ә.Әуелбекова.
Ал декларацияны тапсырмай-ақ алғашқы ескертуін алып, кейін 15 АЕК көлемінде ғана айыппұл төлей салу керек деп ойлайтындар да жоқ емес. Мұндай әлеуетті декларация тапсырушылар жасырғаны үшін жазалау бар екендігін ескеру керек. Әрбір жасырылған шетелдегі жылжымайтын мүлік, көлік құралдары, заңды тұлғаның жарғылық капиталына қатысу үлесі үшін 100 АЕК көлемінде айыппұл төлеу қажет болады.
Сарапшылар салық органдары есеп бермегендерді басты назарда ұстайтындықтарын айтады. Расында, бірінші рет ескертумен шектеліп, кейін 15 АЕК айыппұл төлейді. Дегенмен де декларация тапсырмағандар Мемлекеттік кірістер комитетінің ерекше бақылауына алынып, мұндай адамдардың тапқан пайдасы мен шыққан шығыны салық органының қадағалауында екендігін біліп жүргендері жөн.
