Вольтердің ақылы шым-шытырық шіркеу заңдарымен булыққан, жеке иеліктер мен үстем таптың езгісіне жаншылған қоңырқошқыл Еуропа аспанына түскен жарылғыштай әсер етті. Ол ә дегеннен-ақ адамның ақылы тұтқыннан босанып, еркіндікке құлаш ұрмай, қоғам оңалмайтынын түсінді. Жағдай күрделі еді. Еркіндіксүйгіш Жанна д Арк пен Бруноны отқа жаққан, азат ойы үшін «құдайсыз» деп танылған он тоғыз жастағы Де ла Барды өлімге кескен епископтар заңы ақиқаттан алыс қонды. Өзін жетілдірудің төменгі сатысында қалып қойып, божи бастаған ақылының ашуына тұншыққан олар не нәрседен де тайынбайтын еді. Әділетсіздік пен надандық шыңырауына күйінген Вольтер: «Өз қолымызбен жасалған осындай құбыжық әрекеттерді көре тұра, біз қалай өзгелерді жабайы дей аламыз?» деп опынады. «Өз беттеріңмен ойлануға құлшыныңдар!» дейді ол сергелдеңге түскен қауымға.
Вольтер өзімен бірге Еуропа ақыл-ойына жаңа бетбұрыс әкелді. Ол туғанда Еуропада қазіргідей қаулаған авторлар тізімі жоқ еді, 1789 жылы өмірге келген тұлға өзінен кейінгі жаңа әдебиетке төлбасы болды. Мәселен, «Задиг немесе тағдыр» атты филососфиялық повесін оқысаңыз, Ницщенің «Заратустра солай деген» еңбегінің іргетасын көресіз, ал ғаламшарларды шарлап жүретін «Микромегас» Экзюперидің «Кішкентай ханзадасының» алғашқы дәні іспетті. Вольтер поэзия, драматургия, тарих, сатира салаларына із қалдырып, философияның жаңа дәуірінің басында тұрды.
Еуропа терезесіне шығыстық өрнектерді алғашқы ашқан адамдардың бірі де әйгілі Вольтер еді. 1704 жылы Антуан Галанның аудармасымен жарық көрген «Мың бір түн» ертегілерінің салқыны күллі атырапты шарпыды. Монтескьенің «Парсылық хаттары», Дидроның «Қарабайырлықтан ада қазыналарында» араб ертегілерінің бояуы анық білінеді. Ал Вольтердің бүкілге жуық шығармаларында шығыстық леп менмұндалап тұр. Тіпті данышпанның кітаптарын авторсыз оқысаңыз, шығыстық автордың қаламынан туған еңбектер ме деген ойда қалуыңыз мүмкін.
«Задиг немесе тағдыр» еңбегінде әлем кезген Задигтің әр алуан қызықты оқиғаларға тап болған тартымды образы бейнеленеді. Өмір соқпағы Задигтің алдына әркез шешімсіз жұмбақтар мен адам санасына сыймас күрделі жағдаяттарын тосады. «Менің білімім, адалдығым, батылдығым маған тек қана бақытсыздық әкелді!» деп ашынады ол. Желіп жүріп ел кезген Задиг бірде уәзір, бірде кеңесші, бірде кезбе болады. Бірде балаға тәрбиеші іздеген сарай ханымына қос тәрбиешінің бірін таңдау ісіне жүктеледі. Бірінші тәрбиешіге «Балаға нені үйретесің?» дегенде, ол: «сегізден астам тіл, астрология, демономания, абстракті ойлау мен нақтылықтың үйлесімін түсіндерімін», деп жауап қатады. Ал екінші тәрбиеші: «Мен балаға жауапкершілік пен достыққа адалдықты сіңіруге тырысамын», дейді. Задиг екінші тәрбиешіні балаға ұстаз болуға лайық деп табады. Міне, мұндай шығыстық даналыққа толы мотивтер философиялық повесте қадам басқан сайын көрінеді. Бейнебір данышпан қариямен әңгімелесіп отырғандай күй кешесіз. Шығармадағы Задигпен тіл қатысқан Иезрад періште: «Адамдар кейде бала суға кездейсоқ құлап кетті, үй кездейсоқ өртенді деп ойлайды, бірақ өмірде кездейсоқтық деген нәрсе болмайды, өмірдегі әрбір іс не сынақ, не бізге берілген жаза, не марапат немесе алдын ала ескерту» деген тәмсіл айтады.
«Микромегас» философиялық повесінде Вольтер Сириус жұлдызы мен Сатурн ғаламшарында мекендеген қос саяхатшының тілімен ғарыштық ойларын жеткізеді. Олар адамдар тірлігіне биіктен қарап, терең пікірлер тоғанын өрбітеді. «Адамның жаны сағаттың тілі секілді, керек кезде уақытты көрсетеді, ал тәні болса оған кедергі жасап бағады. Ал кейде керісінше жаныңыз тәніңізге кедергі жасауы мүмкін. Сондықтан жан деген ғаламның айнасы, ал тән – оның жиегі». «Микромегас» – Вольтер ақылының кемеліне келген, гүлденген шағының жемісі. Айрықша туындысы.
Өмірінің соңында күрескер тұлғаны шіркеуліктер «құдайсыз» деп айыптады. Бірақ ол құдайсыз емес еді. Жаратушының ақ жолын, адамдық даңқын насихаттаған тұлға ұлтының шынайы патриоты болды. Әділетсіздікке жаншылған жұрт оны өзінің қорғаушысындай көрді, сүйе білді. «Өңшең жалбырға» өткір тілін қанжар еткен зиялы жан ақыры мұратына жетті, көп өтпей-ақ француз халқының санасы оянып, Еуропалық қайта өрлеудің басында тұрған ерен ұлттың біріне айналды. Осылайша, сау ақыл мен талапкер сананың озат мектебіне ұласқан азаттық перзенті 1778 жылы бақиға аттанды. Жұтаң сезімдері жәбір көрген эпископтар оны шіркеуден арулап шығаруға тыйым салды. Алайда жер бетілік рәсімдер ақиқат сүйген жүректің төменінде қалып еді. Ғұмырын ұлтының бақытына, ар-ұят жолына арнаған, ақыл патшасын Құдай Тағала өз рахымына алғанына мен сенемін.
