Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
2021 жылы Саяси қуғын-сүргін және аштық құрбандарын еске алу күніне байланысты үндеуінде Қасым-Жомарт Тоқаев: «Комиссия солақай саясаттан жапа шеккен қазақстандықтарға қатысты тарихи әділдікті қалпына келтіруге тиіс. Бұл – мемлекеттің ғана міндеті емес, бүкіл қоғамның парызы. Тарихтан тағылым алып, мұндай тауқымет ешқашан қайталанбауы үшін бәрін жасайтын боламыз», деген еді.
2020 жылы 23 желтоқсанда Премьер-министрдің Өкімімен саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссияның Жобалық кеңсесі туралы ереже бекітілді. Жобалық кеңсе жетекшісі «Қаһармандар» республикалық қоғамдық қорының президенті Сабыр Қасымов болды. Жобалық кеңсе басшысы саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау ісіне қатысты 3 комиссия жұмысына қатысқан, бұл мәселеде тәжірибесі мол ғалым. Ол аталған комиссиялар жұмысында алған мол тәжірибесі мен ғылыми тұжырымдарын 2020 жылы құрылған Мемлекеттік комиссия жұмысында оңтайлы қолданды.
2020-2023 жылдар ішінде саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі Мемлекеттік комиссияның төрағалары Қырымбек Көшербаев пен Ерлан Қариннің басшылығымен көп деңгейлі, ауқымды жұмыс атқарылды.
Мемлекеттік комиссия шешімімен әдістеме бойынша кіші комиссия құрылды. Өңірлік комиссиялардың жұмысын ұйымдастыру үшін әдіснама жөніндегі кіші комиссия «Мемлекеттік комиссия мүшелері, кіші комиссия мен жұмыс топтары үшін әдіснама (жалпы)», сонымен қатар Астана, Алматы, Шымкент қалалары мен облыстар үшін саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі өңірлік комиссиялардың жұмысына арналған «Жадынама» (нұсқаулық), «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау бойынша өңірлік комиссиялардың қызметін ұйымдастыру жөніндегі әдіснаманы» әзірледі. Құжаттарда өңірлік комиссиялардың міндеттері, іздестіру жұмыстарын ұйымдастыру ерекшеліктері, өңірлік комиссиялар қызметінің негізгі тәсілдері мен қағидаттары жазылды. Өңірлік комиссияларды құрудың басты мақсаты – тың деректерді жинау, қуғын-сүргін түрлері мен тетіктерін анықтау, ауылдардағы қуғын-сүргін орындарын іздеу, ақталмаған құрбандар мен зардап шеккендердің есімдерін анықтау және осы тақырыпқа қатысты басқа да ақпаратты айқындап, талдау және Мемлекет басшысының Жарлығын жергілікті жерлерде толыққанды іске асыру үшін ұсыныстар дайындады.
Ғылыми зерттеулерді ұйымдастыру және зерделеудің осы әдіснамасын түсіндіру үшін жобалық кеңсе өңірлік комиссиялардың басшыларымен – облыстар мен Республикалық маңызы бар қалалар әкімдерінің орынбасарлары, облыстық архив директорлары, өңірлік комиссиялардың жұмыс топтары мүшелерімен тұрақты түрде кеңестер, сондай-ақ қуғын-сүргін құрбандарының жекелеген санаттары бойынша семинарлар өткізді. Өңірлік комиссиялар шетелдік және қазақстандық ғалымдар мен сарапшылардың қатысуымен ғылыми-практикалық конференциялар, дөңгелек үстелдер ұйымдастырды.
Жобалық кеңсе басшысы С.Қасымов Мемлекеттік және өңірлік комиссияның ғалымдары мен сарапшыларынан, конференцияларда, семинарларда, мәжілістерде ауызша баяндамалар жасағанда Мемлекет басшысы алға қойған міндеттерді – жаппай саяси қуғын-сүргіннің жазықсыз құрбандарына қатысты тарихи әділеттілікті қалпына келтіруге, дәлірек айтқанда, құрбандар мен зардап шеккендерді толық ақтауды басшылыққа алуды талап етті.
Мемлекеттік комиссия құпиясыздандыру жөнінде кіші комиссияларды, 10 ғылыми-зерттеу жұмыс тобын, сонымен қатар қуғын-сүргіннен зардап шеккендер мен құрбандардың негізгі санаттарын кешенді зерттеу үшін облыстар мен республикалық маңызы бар қалаларда өңірлік комиссиялар, ал олардың жанынан тақырыптық бағыттар бойынша жұмыс топтарын құрды. Мемлекеттік комиссия аясында 10 ғылыми-зерттеу тобы жұмыс істеп, кейін 3 ғылыми-зерттеу тобына қысқартылды.
Мемлекеттік комиссия құрылғаннан кейін ең алдымен саяси қуғын-сүргінге қатысты архив деректеріне көптеген зерттеушінің қолы жетіп, тың деректер талай зерттеу тақырыптарына арқау болып, көптеген ғылыми еңбек дүниеге келді. Бұл еңбектер кеңестік сананың қалдықтарымен күресуге қомақты үлес қосады.
Кеңестік үлгідегі тоталитарлық тәртіп екі ұрпақтың санасына өшіруге келмейтін жарақат салды. Мемлекеттің ең басты құндылығы, капиталы – адам. Адамын құрметтеуге қабілеті жетпеген қоғамның болашағы күңгірт. Адамнан айырылу – үлкен қасірет. Кеңестік билік адам құндылығын ескермеді, адамның өмір сүруге деген табиғи құқықтарын аяқ асты етті. Қоғамда ата-әжелері қуғын-сүргіннен қасірет шекпеген адам санаулы болар. 1920-1950 жылдары саяси қуғын-сүргіннен аман қалған елді мекен, отбасы кемде кем. Отандық танымал ғалымдарымыз қуғын-сүргін тақырыбы төңірегінде іргелі ғылыми еңбектерін жариялап, ұлттық сананың түгелденуіне зор үлесін қосты, әлі де қосып келеді. Кейінгі буын жастар да шама-шарқынша қуғын-сүргін тақырыбына қалам тартып жүр. Алайда кеңестік билік тарапынан жүргізілген қуғын-сүргіннің ауқымдылығы соншалық, оны зерттеп бітірудің шеті мен шегі көрінбейді. Бәлкім, бұл мәселені тиянақты зерттеу кемі 30 жылға созылар... Бүгінгі күннің ең басты мәселесі – 1917-1950 жылдары жазықсыз құрбан болған жандарды толық ақтау. «Біз жазықсыз жазаланғандардың әрқайсысын есте сақтау арқылы ғана кемел келешекке жол ашамыз», деп Президент айтқандай, олардың әрқайсысын есте сақтау үшін алдымен жазықсыз құрбандарды түгелдей ақтауымыз керек. Осы мақсатта Мемлекеттік комиссияның қызметін ақпараттық қолдау аясында еліміздің барлық өңірінде облыстық телеарналардың, облыстық, қалалық және аудандық газеттердің, жаңалықтар порталдарын, әлеуметтік желілерді пайдалана отырып, ақпараттық, түсіндіру жұмыстары жүргізілді. Тек архив материалдары емес, көзі тірі құрбандар мен зардап шеккендерден (олардың ұрпақтарынан) сұхбат, сауалнама алынып, «Халық жады» деп аталатын 20 томдық жинаққа енгізілді. Сауалнама Жобалық кеңсе тарапынан даярланып, әдістемелік кеңес берілгендігін де айта кетуіміз керек.
Кеңестік билік «халық жауы», «әлеуметтік қауіпті элемент», «контрреволюционер», «буржуазиялық ұлтшыл» және өзге де ділімізге жат түсініктерді енгізіп кеткені белгілі. Қызыл империя кезінде тарихи айналымға енген «терминдерді» замана биігінен зерделейтін «Глоссарий» әзірленді. Мемлекеттік комиссия аясында жұмыс істеген заңгер ғалымдар қуғын-сүргін мен ақтау үдерістерін зерттеуде рәсімделген құрбандармен ғана шектелуге болмайтынын дәлелдеп, жаңа тұжырымдамалық ғылыми жаңалықтар мен қорытынды әзірледі. Нақты айтқанда, қазақ ұлты өкілдерінің азамат ретінде де, қазақ халқының құқықтары мен мүдделерін қорғаушы ретінде де қатарынан екі мәрте қуғын-сүргінге ұшырағанын дәлелдеді. Осы бір іргелі мәселе осыған дейінгі ғылыми зерттеулерде де, нормативтік-құқықтық актілерде де мүлдем ескерілмеген еді. КСРО тұсында партиялық-кеңестік органдар қабылдаған негізгі мемлекеттік актілерге, сондай-ақ қазақстандықтардың жаппай саяси қуғын-сүргінге ұшырауына негіз болған негізгі актілерге (жазалаушы органдар қабылдаған) ғылыми-құқықтық талдау жасалынды. Жазықсыз құрбандарды толық ақтау мақсатында билік пен жазалаушы органдардың қызметі кеңестік Конституция мен заңдар тарапынан талданды.
Мемлекеттік комиссия жұмысы аясында Қазақстандағы қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтаудың жаңа тұжырымдамасы, зерттеудің әдістемесі әзірленіп, еліміздегі қуғын-сүргіннің ерекшеліктері айқындалды; саяси қуғын-сүргіннен зардап шеккендер мен құрбандардың негізгі (базалық) санаттары белгіленіп, әрбір базалық санатты ақтауда арнайы әдістеме, іргелі ғылыми-теориялық қағидаттар мен өлшемдер жасалынды.
Мемлекеттік және арнаулы архивтерде құжаттарды құпиясыздандыру бойынша комиссиялар жұмыс істеді. Осы уақытқа дейін баспасөз беттерінде Мемлекеттік комиссияның жұмысына елімізден 240-тан астам ғалым мен сарапшы тартылғаны, олардың 150-і құпия құжаттарға қол жеткізгені, 2 млн 600 мыңнан астам архив құжаты құпиясыздандырылғаны, жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы қолданыстағы заң аясында 311 мыңнан астам құрбан мен зардап шеккендер ақталғандығы да жазылған-ды. Мемлекеттік комиссия тарапынан жүргізілген жұмыстардың барлығы халықаралық стандарттар мен құқықтық нормаларға, құндылықтарға сай.
Жұртшылыққа кеңінен танымал заңгер И.Борчашвили жетекшілігімен жұмыс тобы бұрынғы заңға кірмеген ауылдар мен селолардағы қуғын-сүргіннен зардап шеккендер мен құрбандардың негізгі санаттарын қамтитын «Саяси қуғын-сүргіннен зардап шеккендер мен құрбандарды толық ақтау туралы» және қаһармандарымызды, ұлт азаттығы, тәуелсіздігі және Қазақстаннның территориялық тұтастығы жолында құрбан болғандарды, дінін қорғаған ерлерді саяси тұрғыдан ақтайтын «Қазақстанның саяси тәуелсіздігі үшін күрескендер мәртебесі және саяси ақтау туралы», шетелде жүрген қандастарымыз аңсап, сағына күткен «1920-1930 жылдары Қазақстаннан кеткен мәжбүрлі босқындар туралы» заң жобаларын әзірленді. Азаттық үшін күрескен тұлғалар, ғалымдардың идеялары, қоғамдық-саяси қызметтерін, ұйымдар, газет-журналдар саяси тұрғыдан ақтауды күтуде. Қуғын-сүргін тақырыбы төңірегінде саяси баға берілмеген мәселелер жеткілікті.
Бірінші заң жобасы қабылданса, ақталмаған қуғын-сүргін құрбандары мен зардап шеккендердің 10-нан астам негізгі (базалық) санаты толық құқықтық тұрғыдан ақталады. Екінші заң жобасы қуғын-сүргін құрбандарының жекелеген санаттарын саяси ақтау қажеттілігінен туындады. Сондықтан да, ғылыми идеялары үшін жазықсыз құрбан болған ғалымдар мен шығармашылық адамдарын, дін қызметкерлерін, Қазақстанның бостандығы, тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығы үшін күрескен ерлерді саяси ақтау қажет. Үшінші заң жобасы мәжбүрлі босқынға ұшырап, тоз-тоз болып сырт жерлерге бытырап, шетелдерді мекен еткен тұлғалар мен олардың ұрпақтарына қатысты. Босқындар дегеніміз – қоғамда белгілі бір күштердің (саяси, экономикалық, этностық қысым, соғыс, табиғи апат) қысымына қарсы тұруға, төзуге шарасыз болып, өз елінен басқа бір елге көшуге мәжбүр болған адамдар. Босқындар мәртебесі халықаралық және ұлттық заңдар бойынша беріледі.
Мемлекеттік комиссияның 3 жылда атқарған жұмысын шағын мақала толыққанды жеткізу мүмкін емес. Президент бастамасымен қолға алынған осы бір қасиетті жұмысқа мемлекетшіл санасы биік адамдардың барлығы атсалысты. Тіпті комиссия құрамында, жұмыс топтарында болмаса да Жобалық кеңсеге өздігінен хабарласып, тың деректерді қуана-қуана жолдаған азаматтар да болды.
Зерттеушілердің ішінде архивтегі құжаттарды «көзімен» қарағандар да болды. Мәселен, кеңестік саясаткерлердің «аштан өлгенше соғысып өлейік» деп ашынғаннан қолына бар қаруын алып, жауыз билікпен соғысқан адамдарды «бандит», «қарақшы» жағымсыз кейіпте көрсететін атаулармен атағаны белгілі. Осы атауларды қаз қалпында қолданғандар да болды. Тұрақты жүргізіліп отырған семинарлар барысында қате көзқарастар да түзелді. Алайда тың деректерді қазбалаған зерттеушілер кәсіби шеберліктерін шыңдап, тың көзқарастармен қаруланды. Әркім өз бағытымен ізденді. Жобалық кеңсе жетекшілігімен, демалыссыз ізденіс тиянақты жұмыстың арқасында «Мемлекеттік комиссия материалдарының топтамасы» көптомдығы жарияланды. 2021 жылы алғашқы 2 жинақ жарық көрген болса, 2022 жылы 14 мың 107 құжат қамтылған 29 жинақ баспадан шықты. Жинақтауды әзірлеуге 121 адам тартылып, 28 республикалық жұмыс тобы, 67 өңірлік комиссия, 16 Жобалық офис мүшелері және 11 Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты қызметкері қатысқан екен.
31 жинақтың ішінде «Ұлт азаттығы, тәуелсіздігі және Қазақстаннның территориялық тұтастығы жолындағы күрескерлер» атты архив құжаттары мен материалдар жинағы тұңғыш рет жарияланып отыр. Бұл – бір тарихқа зерек қоғам үшін аса қуанышты жаңалық. Аталарын іздеген адамдардың саны артты. 2023 жылы тың деректерден жинақталған 19 том жарық көрді. Бұл жаңалықты да қарапайым халықтың қуанышпен қарсы алатыны сөзсіз. Себебі біздің қоғамда атасын іздеген адам көп... Осы себептен де Жобалық офис басшылығымен «Халық жады» 20 томдық жинағын құрастыру жұмысы еліміздің түкпір-түкпірінде қарқынды қолға алынып, әзірленді. Жобалық кеңсе ұжымдық монография жоспарын әзірлеп, оның бөлімдерін саяси қуғын-сүргін құрбандарының зерттелінетін санатына сәйкес жоба орындаушылары жазып шықты.
Қасірет көріп, жазықсыз қуғын-сүргінге ұшыраған ата-әжелеріміздің алдындағы перзенттік парызымыз – ақталмағандарын толық ақтап, есімдерін түгелдей қайтару. Қасіреттің болашақта қайталанбауына жол бермеу үшін тарихи әділеттілікті толық қалпына келтіру керек. Әркімді өз биігінен көрсету керек. Кеңестік билік келмеске кетті, тарих жүзінен өткен мемлекеттің жазықсыз құрбаны болған тұлғаларды жаппай ақтау олардың ұрпағының жүрегіндегі жараға ем болар еді. Бұл халықтың көңіл күйін көтеріп, бірлік-ынтымағымыздың, елдігіміздің артуына да себеп болады. Бұл – мәселенің бір қыры. Ал қуғын-сүргін тақырыбы төңірегінде әлі де толықтай зерттелмеген мәселелер жеткілікті. Мәселен, ауылдардың сандармен таңбаланып, өзгерістерге ұшырауы, кейбір ауылдардың жойылуы; діни халықтық көтерілістер, Алаш зиялыларын қолдаған еліміздің түкпір-түкпіріндегі тұлғалар; Голощекиннің халықты аяусыз қырған «Кіші Қазан» трагедиясы; аштық кезінде балалар үйінде қырылған балалар; саяси қуғын-сүргінге ұшыраған отбасылар (әйелдер, балалар) секілді іргелі тақырыптар. Сонымен қатар ауылдар мен аудандарда аштық пен саяси қуғын-сүргін жылдарында атылған адамдар жерленген орындарды түгендеп, ескерткіш белгі қою ісі де кезек күттірмейтін мәселе.
Өткен жылы 31 мамырда Мемлекет басшысы саяси қуғын-сүргін және аштық құрбандарын еске алу күніне орай Twitter желісінде: «Біз бүгін саяси қуғын-сүргін және аштық құрбандарын еске аламыз. Тоталитаризмнің бұл қырғыны халқымызға орасан зор қасірет әкелді. Тарихымыздың қайғылы кезеңдерін терең зерделеп, жазықсыз жапа шеккен боздақтарды ақтау ісін жалғастыру – өте маңызды мәселе», деп жазып еді. Ақтау ісін жалғастыру – ұлттық сананы биіктетуде өте маңызды іс.
Құралай СӘРСЕМБИНА,
тарих ғылымдарының кандидаты, Мемлекет тарихы институтының қызметкері
