Коллаждарды жасаған – Амангелді Қияс, «EQ»
Әбіш Кекілбайұлының «Аңыздың ақыры» романын оқыған адам ол шығарманы ұмытуы мүмкін емес-ау. Даңқ пен дақпыртқа байланысты мұнда да небір ғажаптар қабысып, елеусіз күндердің белгісіз елесіндей сана көкжиегіне көмкеріле береді. Елеусіз, байқалмай өтіп кететін күндер болады ғой. Сол сияқты негізгі оқиға арасында жымын білдірмесе де негізгі мән болып жүретін ен-таңбасыз мәтіндер қаншама. Жарайды, жарты әлемді уысында ұстаған Темірді қойшы, мұны жылдар бойы зарыға күткен жас тоқалының аты, оның махаббатының белгісіндей мұнара тұрғызған шебердің даңқы қайда қалды? Олардың аты да жоқ. Тек қана қаламгерлердің осындай шығармаларында төбе көрсетеді.
«Саған жаратқан ием желді неге бағындырып бергенін білесің бе?» деп сұрапты дейді Сүлейменнен бір күні құмырсқа кеп. Сүлеймен қапелімде жауап таба алмай мүдіріп қалыпты. «Ол сенің патшалығыңның ақыр түбі желге ұшатынын меңзегені» депті құмырсқа. Сүлейменнің бұны естігенде өңі ауып кетіпті. Әлгі құмырсқа: «Алланың әмірін ұлыларға кішілердің сөзі жеткізеді деген осы болады» деп тайып тұрыпты. Сүлейменнің де басынан ауған бақ кімнің басынан аумайды дейсің. Бірақ Сүлейменнің басынан бақ ауғанмен, даңқ ауды ма? Соған қарап-ақ, бақ аз ғана күн тіршіліктің ырзығы да, ал даңқ ұлан-асыр мәңгіліктің несібесі екенін біле беруге болмай ма?» деген жолдар бар «Аңыздың ақырында».
Біле білгенге бұл мәтін Әмір Темірдің төрт жылғы жорықтан қайтып келе жатқанындағы сапары барысында тегін берілмеген. Шығарманың басында билеушінің екі-үш күннен бері құм ішінде жүруден шаршағаны ғажап суреттеледі. Жел мен құмнан мезі болған кейіпкердің жан азабын түйсіну де оқырманды терең ойға батырмай қоймайды. Құм, көшпелі құм бетіне түскен ізді өткен бойда басып қалып жатады... Соған жол үстінде көзі жеткен Темірдің ішкі монологтері таңғалдырады, таңғалдырған сайын ойландырады. «Кеше деген – әлсіздіктің екінші аты. Бүгін әлсірей-әлсірей кешеге айналады. Ал бет қаратпас алапат күш бүгін түгілі ертеңнің өзімен белдеседі. Күштіліктің шын аты – мәңгілік... Мәңгілікпен сол бет қаратпас алапат күш қана тіл табыса алады. Әлжуаздың ажалы бүгіннен, екі ортадағы дүрегейдің сазайы – ертеңнен, ал атасын танымас алып күштің мәңгіліктің дәл өзіндей ажалы жоқ» дейді. Осындай мәтіндер тізбектеле келе бара-бара билеушінің шын бейнесі ашылған сайын ашыла түседі. Әрине, «күштіліктің шын аты мәңгілік» деген байлам – Темірдің жеке пікірі және кемшілігі де сол болуы кәдік.
«Тойымсыздық, қанағатсыздық, атаққұмарлық – құмарлық атаулының жексұрын түрі» дейді. Қате! Олар әншейін ұсақ құмарлықтар. Ең күшті, ең қуатты, бәрінен асқан аждаһа құмарлық – даңғой даңққұмарлық. Ең үлкен, ең керемет ерліктер мен адам ақылына сыймайтын сұмдық қаскүнем қанішерліктің түбінде, міне, осы даңққұмарлық жатады. Міне, осы сұмдық дерттен құтқарар құдірет болса, қалғандары маған түк емес. Даңққұмарлықпен салыстырғанда олар әншейін шыбын-шіркей» деген Шериданның сөзін Қадыр Мырза Әлі «Жазмышында» келтіреді.
Әбіш Кекілбайұлының «Аңыздың ақырында» Темірдің қым-қуыт жан түкпіріне жасырынған даңққұмарлықтың бейнесі Шеридан жазған осы бір үзіндіден кейін айқындала түседі. Ирландық ақын Шеридан Қадырдың айтуынша, осы даңқтың құрбаны. «Даңқ оның кеудесіне ібіліс ұялатқан. Оның жанын жын жайлаған. Ол мақтау-мадақтың есірменіне айналған. Жұрттың дүрілдетіп соққан шапалақ-қолы, бірінен-бірі асқан қолпаштау ақын-драматургті тірі жүре алмайтындай жағдайға жеткізген» дейді. Осыншама «кереметтің» шырынын сіміріп, әбден мас болмағанда Шеридан жоғарыдағыдай сөзді жаза алар ма еді? Жоқ, әрине. Басқаларға қарағанда, ақынның даралығы өз жанына тереңірек үңіле алатынында дер едік.
«Бойдағы мінді санасам,
Тау тасынан аз емес.
Жүрегімді байқасам,
Инедейін таза емес»,
демей ме Абайдың өзі.
