Бейнелеу өнеріндегі кем-кетігімізді толтырды, өзіндік мәнерін, асыл арнасын қалыптастырды. Ұлттық салт-дәстүрімізді жан-жақты кескіндеп, мазмұнын байытты. Картиналары бәрінен бұрын нақтылығы, қарапайым қалпымен ерекшеленеді. Ұлылықтың өзі сол қарапайымдылықтың баламасы емес пе?! Әйгілі суретшіміз Әбілхан Қастеевтен өнерді қайдан үйрендіңіз дегенде: «Ешкінің мүйізінен, апамның киізінен үйрендім» деген екен. Осы қағидат Жәкеңнің адами ұстанымымен ұштасып жатыр. Міне, сол себепті де жүрегінде әлдилеген айтулы туындыларының өзектілігі ғасырлар тізбегінде өз мән-мазмұнын жоғалтпасы хақ.
Бір сұхбатында Жанұзақ Керімбекұлы: «Бейнелеу өнерін қолымыздағы он саусақтың бесеуімен қарастырсақ. Сурет өнерінің атасы – алғаш сызбамен тасты тырнап, қашап, белгілерді салуды графика десек, сол гафикадан балбал тастарымыздың алғашқы бейнелері денеге айналып – мүсінге ұласады. Адам ата–Хауа ана болғалы өмірге керекті тұрмыс, салт-дәстүр өнері қалыптасқан. Ендеше, қолданбалы өнер деген ұғым осыдан шыққан. Әр шығармасын жауһарға айналдырар небір шебер суретшілер дүниеден өткен.
Міне, осы бес өнердің түп тамыры – сурет, бейнелеу өнері дейміз. Суреттің араласпайтын жері жоқ. Суретсіз адам баласы өмір сүруі мүмкін емес десек болады. Ендеше бейнелеу өнерінің түрі де, сыры да таусылмайтын шексіз. Бүгінде кешегідей көзбен көргенді емес, көңілмен сезгенді де салатын измдер өте көп. Иә, көрермен оны сезе бермеуі әбден мүмкін. Ол өнердің сиқыры десем болар. Қазақ өмірінің бәрінде өнер бар. Киіз үйден бастап, ат әбзелдерін және қару-жарақтардың түрін айтып тауысуға біраз уақыт керек болар. Бейнелеу өнерінің ғылыммен байланысты қырлары өте көп», деп еді. Осы лебізінен аңғарып отырғанымыздай, суретшілік кәсіптің негізі ғылыммен байланысты. Мынау ғаламдағы кез келген қозғалыс, тіршіліктің, бейне мен заттың өзіндік ішкі тылсымы бар. Ал бұларды түпкі астарынан айнытпай көре де, сезе де білу үшін өнер адамына ең алдымен табиғи түйсік, адами тереңдік қажет дейтініміз де сол себепті. Тәңірге тәуба, біздің кейіпкерімізге мұндай зеректік, аңғарымпаздық, аялай білу, қадіріне жету сынды асыл қасиеттер әкенің қаны, ананың сүтімен берілген.
Елімізді әлем тани бастағанда, ұлттық құндылықтарымызды өнер арқылы кеңінен насихаттаудың маңызы зор деп білеміз. Осы ретте Жәкең айтулы үлес қосып келеді. Ешбір халықтан кем соқпайтын салт-дәстүр, бай тарихымыз бен өрісті өркениетімізді, әдебиетіміз бен мәдениетімізді, ән-жырымызды, даңқты дала перзенттерін бейнелеудің түпкі өзегін ала отырып, небір ғажап картиналар галереясын түзіп шықты.
Суретшіге керегі көрме ұйымдастыру және шетелдерге шығып пленэр мен симпозиумдерге көп қатысу дейтін болсақ, Жәкең бұл жағынан да оқ бойы алда. Әлемнің көптеген елдерінде шығармашылық көрмелері жемісті көрсетілді. Түркияның астанасы Анкарада Қазақстанның атынан «Түркістан» (к.м.б. 300х200) атты картинасын жазып қалдыруы (2021 ж.) өзінің де, еліміздің де мәртебесін өсірді. Кезінде ұлы даламыздағы Сыр бойынан қоныс аударған бүгінгі түркиялықтардың түп тамырын, өзімізбен туыстығын паш ететін аталған картина – берік достығымыздың бір кепілі.
Жанұзақ Мүсәпірдің «Балалықтан даналыққа жол» атты полиптихы әлемнің екінші ұстазы әл-Фарабидің ғұмыр-дариясын кескіндеген. Мазмұны да, идеялық құрылымы мен бірегейлігі де мінсіз. Полиптихтің биіктігі 1,8 метр, ұзындығы 11,5 метр. Кенепке майлы бояумен әртүрлі техникаларды қолдану арқылы жазылған. Картинаның жазылуы мен көлемі жағынан да суретшілердің қалыпты стандарттарын байытқан қолтаңбаны бірден аңғарасыз. Бірінші және соңғы бесінші полотноларының көлемі бірдей. Картиналардың тұрқы тігінен қарауға ыңғайлы, жинақы көрінеді. Ортасындағы екінші, үшінші және төртінші топтамалары үлкен көлемде қалыпты үлгіні сақтай орындалған. Топтаманы қатар көргенде көз алдыңызға бейне бір фильмнің қойылымын қызықтағандай күйге енесіз. Автордың көп ізденгені көрініп-ақ тұр. Тарихи тақырыптардағы сюжет – бейнелеу өнерінің ең асыл түрі болып табылады, сондықтан да бейнеленген барлық кейіпкерлердің өзара әрекетін, эмоцияларын айқындауға зер салған. Туындыда көркем бейнелер мен сызба таңбалар жүйесіне сүйене отырып, кәсіби тұрғыдағы барлық талаптарды сақтағаны, бейнелеу өнерінің ерекше жанрына тән түрлі стильдерді пайдаланғанын байқаймыз.
Әлем халықтарының жетпіс тілін білген, көптеген ғылымдардың көкжиегін кеңейткен тұлғаға кіші көлемде шығарма жазу мүмкін емес. Сол себепті бес томға бөлінген. Бірінші картина балалық шағын арқау еткен. Әбу Насыр жас күнінен білімге үйір болған. Оның бақытына орай сол заманда Отырарда аса бай кітапхана бар еді. Әл-Фараби парсы, грек тілдерін үйренді, сол тілдерде ғылыми трактаттар оқыды. Полотноның негізгі бетінде шұқшия кітапқа үңілген он екі, он үштегі Әбу Насыр терезенің кең кернеуінде отыр. Күннің ыстық қызуын да ескерместен кітаптың қызығына жан-дүниесі әбден ауған. Үйдің ішкі көлеңкесі салқын суық түстермен көмкеріліп, қоңыр қараға тән қою дала колоритімен берілген. Ауланың ішкі көрінісі Ортаазиялық архитектура сызбаларымен ашық аспанға ұласады. Жұмыста геометриялық түйіндесулер методикасын суретші майдан қыл суырғандай шеберлікпен пайдаланған. Сол заманның киім кию үлгілері де ескеріліп, көлеңке жарықпен архитектуралық көріністері менмұндалайды. Одан бері асық ойнаған балалар, ұшып-қонған кептерлермен кескінделіп, түйе сауған әйелдердің қимылынан ерекше анатомиялық пластика айқын сезіледі. Алтыбақан тепкен жастардың әнімен бірге саудагерлердің қызу әңгімесін тыңдайсыз. Қазақ тазыларының сан түрін көріп, бүркітші, сал-серілер мен сол замандағы шаһардың жалпы тыныс- тіршілігі реализм стилінде күрделі жазылғанын айқын аңғарасыз.
Екінші картинада Әл-Фарабидің туған жері Фараб-Отырар қақпасы, қазақтың сақ қорғандары, балбал тас, петроглифтер мен таңбалы тастардың көріністері және Отырар теңгелері төменгі тұста пішінделген. Шаш-Ташкен қаласының ескі қақпасы мен тарихи күмбездері қамтылған. 150-ге жуық философиялық және ғылыми трактаттардың алғашқы жазбалары түскен Самарқан қаласын көрген адамның көзі астындағы ескі шаһар өміріне қызығары сөзсіз. Осы үйлерде әл-Фараби тұрып білім алған, тұңғыш ғылыми жұмыстарын жазған. Бұған мән берген кісі сол жағында Шамға кіріп бара жатқан арбалы адамды байқайды. Төменгі тұсында қыштың көп түрлерін меңгерген технологиясы дамыған қалалар. Фарабидің ақылды қалаларға деген қызығушылығы оянып, трактаттары жазылған жер. Қатарында Ұлықбек обсерваториясының белгілері айқын суреттелген. Бұқара қаласының көне тарихын дәлелдейтін ағаш есік астынан үстіне қарай күрделі мазоктармен жазылып бір картинаға сыйдырылған. Алғашқы білім алған қалалары, жүріп өткен жолы, қазақтын түйелері оған артылған аспаптар мен киіз үй нышандары арқылы берілген.
Үшінші картинада – Мерв қаласы. Бұл – әл-Фарабидің хронологиялық тәртіпте өмір сүрген шаһарларының бірі. Кескіндемеде Түркіменнің тарихи кітапханасында болғанын айқындайтын ұлттық ерекшеліктер, киім кию үлгілері суреттелген. Кілем тоқу, музыка өнері, сәулелі зердесінің Хамадан білімімен ұштасуы, Мешхедтегі оқулары Нишапурмен жалғасады. Рей қалаларына барған кезде оның басқа түйеге ауысып, Түркімен және Иран түйелеріне мінгенін байқаймыз. Картина жазу барысында әрбір тарихи деректерге баса мән берілген, полотно астынан үстіне қарай үшке бөлінген. Астыңғы қатарында әл-Фарабиға дейінгі заманның көрінісі: қорғандар мен аркалар, жол бойындағы тарихи кесенелердің сұлбалары, теңге, қыш ыдыстар, ескі құмыралар сияқты артефактілердің фрагменттері, логотиптік белгілер де жік-жігімен айқын түскен. Ал төртінші картинада ғұламаның Бағдат қаласында парсы, араб, түрік тілдерінде поэзиялық, музыкалық және ғылыми бағыттағы зерттеуге, жаңалықтар технологиясына ден қоюы кескінделген. «Музыканың үлкен кітабы», тағы басқа еңбегін жазғандығы аңғарылады. Мысырда Халеб /Алеппо/ пен Харанда болып Дамаск қаласына келген кезі. Әл-Фарабидің шаһарға кіріп келе жатқан жолында ғалымдармен, бүкіл Дамаскідегі айтулы тұлғалармен кездесерде әуеде өзімен бірге қазақ даласынан ұшып келе жатқан қаршығасы – жан серігі, дем берушісі ретінде бейнеленген.
Бесінші картина арқылы Дамаскінің жеті қақпасының бірі шығыс қақпасындағы әл-Фарабиді күтіп тұрған ғалымдар мен қалың жұрттың қошемет-құрметі жеткізілген. Барлық картина бірнеше қабат бояумен қалың мозокты техникада орындалған. Сондай тартымды, соншалықты рухты.
Қысқасы, есімі әлемге мәшһүр ұлы ғұлама, энциклопедист Әбу Насыр әл-Фарабидің адами және рухани келбеті барынша таза және көркем бейнеленген. Көз алдымызда дүниенің мәңгілігін мойындап, танымның болмысқа тәуелділігін әйгілеп кеткен ұлы ғалымның жарқын тұлғасы жатталып қалды. Талантты қылқалам шебері Жәкеңе де, ел-жұртқа да керегі осы еді ғой. Әл-Фарабидің «Ізгі және қажетті шаруа атқарған адамның бәсі де жоғары болуы керек» деген нақыл сөзі бар. Олай болса, біздің Жанұзақ Мүсәпірдің де алдағы бәйгеде бәсі биік болсын. Төрт жыл толғана өмірге әкелген «Балалықтан даналыққа жол» атты топтама туындысы Мемлекеттік сыйлыққа әбден лайықты деп есептейміз.
Берік ӘЛІБАЙ,
суретші-зергер, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
