Хан Кененің киесі

«Лениншіл жас» – «Жас Алаш» газеті қазақ әдебиетіне ерекше ұстахана болған басылым. Осы қасиетті шаңырақ­тан үлкен әдебиетке келген хал­қы­мыздың қабырғалы қалам­герлері қаншама. Олар қазақ­тың Шерхан Мұртазасы мен Сейдахмет Бердіқұловтың кө­рі­гінде шыңдалып, ірі санаткер жазушылардың қатарына қосылды. Өйткені «Лениншіл жас» – «Жас Алашта» ұлтын сүй­­ген қаламгерлер ғана жұмыс іс­тейтін. Сол үлкен мектептің бір шәкірті – Әділбек Ыбырайымұлы.

Әрине, трилогияны бүге-шігесіне дейін оқып, оған көр­кемдік-идеялық тұрғыдан баға беру қиын. Бірақ бізге жетпей тұрғаны – ұлттық сана мен ұлт­тық тарихымыздың қатпар-қат­пар жолдары. Жасыратыны жоқ, тарихымыздан, тілімізден, ділі­мізден ажырату үшін қан­шама қысым мен қиянат жасалды. Соған қарамастан Ілияс Есенберлин, Әбіш Кекілбай, Мұхтар Мағауин сынды қалам­герлер қазақ тарихының ақтаңдақ кезеңінің ақиқатын ашып, оның көркем тарихын жасауға ерекше еңбек сіңірді, сіңіріп жүр.

Абылай хан бабамыздан тарайтын ұрпақтардың тағдыры зерттеліп, жазылып, ұлт санасын жаңғыртуда. Соның ішінде Кенесары хан туралы біраз дү­ние­лер жазылды. Ұлы Мұхтар Әуезовтің «Хан Кене» пьесасы батыр бабамыздың есімін халқына танытты. Сахналанды, соңында қудаланды.

Әділбек Ыбырайымұлы бұл трилогияда екі ғасыр бұрын өмір сүрген хан Кененің әде­би-көркем образын жасауға ты­рысқан. Шығарманың басынан аяғына дейін қазақ халқының асыл мұраты мен Кенесары­ның елдік, мемлекеттік мүддесін жо­ғары қойған қайраткерлігі мен қаһармандығы арқау боп, оқырманын ерлікке, қайсарлыққа жетелеп отырады.

Романның бірінші кітабы «Арланның азуы» Тезек төре­нің қырғызға сапарын суреттеуден басталады. Тезек төре – Абылайдың шөбересі. Бәрінің шыққан түбі бір.

Кенесары ханның басы шабылып, қолы талқандалғаннан кейін өтіп отырған Орманбет хан­ның анасына арналып беріліп жатқан асқа жүзге жуық қазақ­тың мығымдары барады. Осы топтың ішінде Сұраншы батыр, Сүйінбай ақын, ыстының ақиығы Бөлтірік шешен бар.

Әрине, бұл қазақ-қырғыз­дың баяғыдай арқа-жарқа кездесу жиыны емес. Орманбет «иттің құйрығындай қайқы қасы кері­ліп, төңіректі бағжия бажайлай» қарайды. Олардың арғы көзде­гені белгілі. Қырғыз қолынан қаза тапқан Кенесары әруағын тағы ­бір қозғап, бәсекелес жұртты мұқа­­ту. «Түпкі ойлары тауы шағы­лып, еңселері езілген елді одан са­йын тұқыртып, ұнжырғасын салбыратып жіберу еді». Орман­бет манаптың сенгені де, бұ жолы сілтер семсері де қатпа қара Қатаған.

Айтысты алға шығарған Әділ­бек осы жерден «Ақтабан шұ­бы­рынды, Алқакөл сұлама­ға» айналған қазақтың азапты жыл­дарына шегініс жасайды. 1749 жылғы қазақ хандығының қалмақтарға қарсы жойқын со­ғысы басталды.

– Жоңғарлар орыс пен қытай­дың дем беруімен ғана дүбініп қойған жоқ, қоқан, қырғыз тәріз­ді жандайшаптарына да арқа сүйеді. Біздің батырлар қашан да туған елінің жанында, – деді Көкжал батыр.

Иә, автор батырдың аузына Мүйізді Өтеген, шанышқылы ­Бер­діқожа, шапырашты Нау­рыз­бай, Қангелді батыр, Райым­бек батыр туралы толғақты ой салады. Бір сөзбен айтқанда, жазушы осы кезеңді қазақтың басын бі­ріктіретін тарихи сәт деп біледі.

Абылай хан жоңғарларды талқандап, Отанды азат етті. Қытай және патшалық империямен тең мәртебедегі мемлекет орнатуды көздеді. Қазақ­тардың жеңісі көршілес қос алыпқа қолайсыз болып тиді. Сыртқа қашқан жоңғар нояндары желеуге ілініп, 1756 жылы Қытаймен арада соғыс өрті тұ­танды. Ол Абылайдың дана­лы­ғының арқасында бір жылдың ар жақ-бер жағында келіссөз­бен шешілді.

Әйгілі абыз Бұхар жырау­­дың хан мен қараға көрегендігі­­мен айтылған бәтуалы уәжі – ­«Сем­сер жүзіндегі серттің» бас­­ты идея­сы. Ол – қазақ елінің ­Тәуел­сіздігі, бүтіндігі. Міне, бүгін біз дербес мемлекетпіз. Тарих­ты тану арқылы өзімізді танып жатырмыз.

Трилогияның екінші кітабы «Серт» толықтай Кенесары хан­ның ұлт-азаттық көтерілісіне ар­налған. Ұлы қазақ даласы мен Ресей империясы арасындағы қақтығыс бекер болған жоқ. Ол орыс императорының қазақ даласын отарлау саясатына байланысты өрбіді.

Кенесары: «Абылай атамның ақ туын қайта көтерем, халқыма теңдігін әперем!» деп семсердің жүзін сүйіп, серт берді. Сол серт тәуелсіздік, тұтастық анты еді. «Азаттық жолындағы күреске ақ сауыт киіп, ақбоз ат мініп шы­ғуға біржола бет бұрдым» деген оның қасына Наурызбай, Әбіл­ғазы сұлтан, Бопай ханым, дала жолбарыстары – Ағыбай, Жанайдар, Иман, Жоламан, Бұқарбай, қазақтың ардагер ұлдары Шәкір, Жәуке, Төлебай, Көбек, Бөрші, Базар, Басықара, Танаш, Сармантай, Нұрабай, Қарабай батырлар және Қарабас сынды оғландарды топтастырды.

Әрине, өз қандастары іші­нен күреске қарсы шыққандары да жасырын емес. Ақмола округі­нің аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендіұлы, кіші жүз сұл­тандары Ахмед пен Арыстан Жантөриндер, Баймағамбет Айшуа­қов сияқты жалтақ бай-шон­жарлар бар еді.

Соған қарамай Ұлы дала тө­сінде Кене ханның өзі бас бо­лып, он жыл отаршыларға қар­сы Отан соғысын жүргізді. Жал­пы, автордың романдағы оқиғаларды үш кезеңге бөліп, Кенесары тұлғасы мен ол бас­та­ған ұлт-азаттық қозғалысын осы тарихтың кіндік діңгегі етіп алғаны дұрыс көркемдік ше­шім болған. Өйткені тарихшылар­дың межелеуінше, патшалық және кеңестік отаршылдыққа қар­сы қазақ даласында 200 жыл аумағында өрістеген 300-ден аса қарулы қарсылықтың ішіндегі бүкіл ұлтты тұтас қамтыған әрі ба­тыр да емес, басқа да емес, хан­ның өзі бастап, басқарған бірден-бір көтеріліс дәл осы Кенесары қозғалысы екені белгілі.

Аталған трилогия – І. Есен­берлиннің «Қаһарынан» кейін, Тәуелсіз Қазақстан әдебиеті тарихында Кенесары қозғалысы­на басы бүтін тікелей арнал­ған ең алғашқы кесек туынды. Ақыры патшалық империяның айтақтауымен, астыртын ұйым­дастыруымен Кенесары хан мен Наурызбай сұлтанның басы Алатаудың етегінде шабылды. Ханның басын алған соң оны Омбы губернаторына жіберу ұйғарылды.

Алайда Кене хан өлсе де, қай­сар­лық өлмеді.

Трилогияның үшінші рома­ны «Рух» деп аталады. Бұл – Сыдық төре, Сыздық сұлтан де­ген атқа ие, күрескер тұлға – Ке­не­сарының ұлы Садық төренің әке аманатына адалдығын танытатын қайсарлыққа толы дүние. Шығарманың бүкіл өн бойы Кенесары бабамыздың мына сөзі­нен өзек тартады.

«...Бірақ сендер астымдағы атымнан, қойнымдағы қатын­нан, алдымдағы асымнан, иығым­дағы басымнан айырсаңдар да, бойымдағы қазақ деген рух­тан айыра алмайсыңдар! Қылша мойным семсердің жүзінде тұр­ған­да серт етем, орындалмаған арманым – ұрпағыма аманат! Солар рухымды қайта тірілтеді, басқыншылыққа қарсы күресім­ді қайта жалғастырады! Қазақ­ты осал жұрт демеңдер, жауын алмай қоймайды! Хан Кене құла­са да, қазақтың туы жығылмай­­ды! Қазақ түбі тәуелсіздігін алады!» дейді өлер алдындағы ақтық сәтінде.
Бір сөзбен айтқанда, Алаш­шыл жұрттың рухы жығылма­­­ған тағдыры туралы тарих бет­­тері арқылы тіл қатты. Ұлтсызда­ну рухтан айырады, ол бәрінен де қасіретті. Қазақ бүгін қаһарман бабаларының рухын тірілтумен келеді.

Ахмет сұлтан Кенесариннің өмірбаяндық очерктерінің түсі­ніктемесін жазған Сырдария облысының статистикалық коми­тетінің төрағасы Е.Т.Смирнов Сыздық жайлы былай деген екен. «Әңгімелескен кезде оның өңі өзгеріп кететін. Тез әрі көркем сөйлейді. Ойлы, момын адамдай көрінетін. Садық сұлтанға сол кезде сергек, сері, өте талантты адам екенін көрсететін, «Құдай сүйген» адам екенін байқайсың. Көңілі жас, нағыз дала арыстаны ол – қырғыз халқының тәуелсіздігі үшін күрескен соңғы сарбаз...»

Бұл мойындау ғой. Жау жақ­тың адамы болса да, ғалым адам ре­тінде Садық сұлтанның биік рухын мойындайды.

Ал Ресей империясының әс­кери шенеуінігі Н.Павлов: «Ке­несарының баласы, Абы­лай ханның шөбересi, Тұрандағы аса iрi тұлғалардың бiрi болып табылатын даланың осынау жау­жүрек ұлының бойына бiзге деген өшпендiлiк ана сүтiмен бiр­ге дарыған едi» деген жазбасы жүрекке қалай әсер етпесін.

Кенесары ханның Ахметтен тараған ұлы Әзімхан Кенеса­­рин 1917 жылы Орынборда өткен Бү­­кілхалықтық І құрылтайға қа­тысты. Одан кейінгі ІІ жал­пы­қазақ съезіне Сырдария облысы қа­зақ­тары атынан келіп, съезд төр­алқасының орынбасары болды.

Ол «Сіздердің қолдап, ма­құл­дауларыңызбен қазақтың, қазақ қана емес, тұтастай Алаштың қамын жейтін «Алаш» ұлттық саяси партиясының құрылғанды­ғын мәлімдеймін», деп жар салды. Және Әлихан Бөкейхановты ­партия жетекшілігіне ұсынады.

1930 жылы Әзімхан Кене­сарин атылып кетті.

Хан Кененің киесі Қазақ даласын кезіп жүр. Оны жеткізген – Тәуелсіздіктің рухын көтеріп, трилогиясын ұсынып отырған жазушы Әділбек Ыбырайым­ұлы. «Семсер жүзіндегі серт» деп аталатын үш томдық шығарма – Мемлекеттік сыйлыққа әбден лайықты туынды. Расында да, Кенесарының көксегені тәуелсіз қазақ елдігін құру еді. Батырдың осы арманы орындалып, автор үш томдығын «Тәуелсіздіктен тамыр тартқан алып бәйтерек­тей рухы асқақ, мақсаты биік Қазақ деген салт атты аламан, әлем өркениетінің көшіне қарай кетіп барады», деген жолдармен аяқтайды. Бассыз қоғамда басы кесілген батырлардың орны тарих төрінде. Тек қоғам бассыз болмасын дейді. Трилогияның философиялық түйіні, ұрпаққа ұсынар ғибраты осындай.

Талантты қаламгер Тәуелсіздік биігінен Абылай ханның, хан Кененің, Сыздық сұлтанның, Әзімхан Кенесариннің рухын тірілтіп, халқымен табыстырды. Әділбек Ыбырайымұлы­ның «Семсер жүзіндегі серт» роман-трилогиясы жаңа дәуірдегі әдебиетіміздің мәртебесі мен еңсесін көтерерлік кесек туынды, семсері шындықпен суарылған шығарма деп сеніммен айта аламыз. Әрі ол – ұлттық романдар галереясын толықтырған Тәуелсіздік дәуірдің төл дүниесі.

Уәлихан ҚАЛИЖАН,
ҰҒА академигі, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері