Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
Зерттеудегі болжамдарға сүйенсек, 2084 жылы жер шарындағы халық саны 10,3 млрд-қа жетеді. Ал 2100 жылға қарай ол 10,2 млрд-тан сәл ғана аз болады. Сонымен қатар орташа өмір сүру ұзақтығы бірте-бірте артып, 21 ғасырдың соңына қарай 81,7 жасты құрайды: ерлер 80 жастан сәл аз, әйелдер – 84 жас.
Мамандардың талдауынша, 2100 жылы халық санының ең үлкен табиғи төмендеуі Қытай мен Үндістанда байқалуы мүмкін. Онда өлім-жітім бір жылдағы туу көрсеткішінен 10,5 млн және 7,4 млн адамға асып түседі. Осыған қарамастан олар әлемдегі халқы ең көп екі ел болып қала бермек. Болжам бойынша 2100 жылы халық саны Қытайда 638,6 млн, ал Үндістанда 1,51 млрд адамды құрайды.
Халықтың ең жоғары табиғи өсімі 2100 жылға қарай Конго, Танзания, Эфиопия және Пәкістанда болады. Ал халық саны келесі мемлекеттерде төмендейді: Ресейде 126,4 млн адам (Росстаттың мәліметі бойынша қазіргі халық саны 146,2 млн), Германияда – 70,9 млн адам (қазір 83,8 млн), Украинада – 15,3 млн адам.
Сонымен қатар қазір әйелдер орта есеппен 1990 жылмен салыстырғанда бір балаға кем туады. Дүниежүзі елдерінің жартысынан астамында туу деңгейі бір әйелге шаққанда 2,1 баладан аз. Бұл халықтың табиғи өсімін сақтау үшін қажетті деңгейден төмен. Қазір Қытай, Италия, Оңтүстік Корея және Испания секілді мемлекеттер «әсіре төмен» туу көрсеткішімен бетпе-бет келіп отыр. Онда 1 әйелге өмір бойына 1,4 баладан келеді.
Есепке сүйенсек, 2024 жылы туу деңгейі өте төмен 24 елде келесі 30 жылда бір әйелге 2,1 баладан болуының қайталану ықтималдығы өте төмен (0,1%). 2030 жылдың соңына қарай бұл мемлекеттердегі 15 пен 49 жас аралығындағы (репродуктивті жас) әйелдердің үлесі тез төмендеп жатқандықтан, бала тууды арттыруға бағытталған саясаттардың тиімділігі азаяды.
Сондай-ақ 2070 жылдардың соңына қарай жер бетінде 18 жасқа толмағандарға қарағанда 65 жастан асқан адамдар саны (2,2 млрд) көбірек болмақ. 2030 жылдың ортасына қарай 80 және одан жоғары жастағы адамдардың саны 265 млн-ға жетуі мүмкін. Бұл бір жастағы немесе одан кіші нәрестелер санынан әлдеқайда көп болмақ. Тіпті халық санының өсімі жоғары және салыстырмалы түрде жас демографиясы бар елдерде де алдағы 30 жылда 65 және одан жоғары жастағы адамдардың саны артады деп күтіледі.
Әйелдер орта есеппен ерлерге қарағанда ұзағырақ өмір сүретіндіктен, олар барлық дерлік популяцияда егде жастағы ерлерден асып түседі. Саясаткерлер зейнеткерлік жәрдемақыларға тең қолжетімділікті қамтамасыз ету, әйелдердің денсаулығының қажеттіліктеріне басымдық беру үшін әлеуметтік қолдау жүйелерін күшейту арқылы әйелдердің өмір сүру ұзақтығын қарастыруы керек.
Есепте көрсетілген деректерге мән берсек, 100-ге жуық елде 20 мен 64 жас аралығындағы адамдардың үлесі 2054 жылға дейін жалпы халық санынан жылдам өседі. Бұл демографиялық бонус ретінде белгілі экономикалық өсу мүмкіндігін ұсынады. Демографиялық бонус туу көрсеткішінің төмендеуі есебінен еңбекке жарамды халықтың үлес салмағының өсуі туындаған кезде пайда болады. Бұл мүмкіндікті барынша пайдалану үшін жақсы экономикалық және әлеуметтік стратегия қажет.
Әлем халқының 28%-ын құрайтын 63 ел 2024 жылға дейін халық санының шыңына жетті. Бұл топқа Қытай, Германия, Жапония және Ресей кіреді. Аталған елдерде алдағы 30 жылда халық саны 14%-ға азаяды деп күтіледі. 2024 жылы кемінде 90 000 халқы бар елдер мен аймақтар арасында 2054 жылға қарай ең үлкен құлдырауды Албанияда, Босния және Герцеговинада, Литвада, Пуэрто-Рикода, Молдова Республикасында байқауға болады.
Зерттеуде мамандар 2024 жылы әлем халқының 10%-ын құрайтын 48 елде халық саны 2025-2054 жылдар аралығында ең жоғары деңгейге жетеді деп Бразилия, Иран, Түркия, Вьетнам мемлекеттерін атап өтеді. Бұл елдерде халық саны алдағы 30 жылда 5,3%-ға артады. 2054 жылға қарай ең үлкен салыстырмалы өсім Бутан, Колумбия, Кипр, Иранда болады деп күтіледі.
Қалған 126 ел мен аймақта популяция 2054 жылға дейін өсуді жалғастырып, 2100 жылдан кейін шыңына жетуі мүмкін. Бұл топқа Үндістан, Индонезия, Нигерия, Пәкістан, АҚШ сынды әлемдегі халқы ең көп елдердің бірнешеуі кіреді. Бұл елдерде 2054 жылға дейін халық саны 38%-ға артады деп күтіледі. Осы елдердің тоғызында (соның ішінде Ангола, Орталық Африка, Конго, Нигер, Сомали бар) халық санының өсуі 2024 және 2054 жылдар аралығында екі есе болуы мүмкін.
Қорыта келгенде, аталған есеп әлем халқының демографиялық өсімі мен келешек дамуына қатысты жан-жақты талдамалық материалдарымен, статистикалық мәліметтерімен ғалымдар мен мамандар үшін құнды ақпарат көзі болып отыр.
Мария ЖЫЛҚЫШИЕВА,
Қазақстан қоғамдық даму
институтының сарапшысы
