Төлебай Әжімов – 1921 жылы Астрахан облысы, Икрянин ауданы, Мумра ауылында қарапайым шаруа отбасында дүниеге келген. 30-жылдардың ортасында Төлебайдың отбасы байлар деп танылып, Түмен облысының шалғайындағы арнайы қонысқа жіберіледі. Отбасы Сүргіт ауданының Қарамүйіс ауылында тұрды. Төлебай әскер қатарына 1942 жылдың 24 қарашасында шақырылады. Солтүстік-Батыс, Брянск, Беларусь және Бірінші Украин майдандарының құрамында соғысады. Ол 1944 жылы 24 шілдеде Красностав қаласын (Польша) азат ету үшін шайқаста 15 фашисті жойып, басқарма үйді босатады. 31 шілдеге қараған түні ол Висла өзенінен өтіп, плацдармды кеңейту үшін шайқасқа кіреді. Сол жолы қатты жараланса да, әскер қатарынан шықпай, 12 неміс басқыншысының көзін құртты. Неміс басқыншыларымен шайқаста көрсеткен батылдығы, жанқиярлығы мен батырлығы үшін, батыс жағалаудағы жағажайды кеңейту басқарушысының жауынгерлік тапсырмаларын ұқыпты орындағаны үшін Кеңес Одағының батыры атағына ие болды. Демобилизациядан кейін Қазақстанда, Алматы қаласында тұрды. 1988 жылы 14 ақпанда қайтыс болды. Әжімовтың бюсті Ханты-Мансийск қаласында «Даңқ аллеясында», Жеңіс саябағында орнатылды. 2005 жылы 9 мамырда Сүргіт қаласында батырдың бюсті ашылды.
Қайден Қарабаев болса сержант, 480-атқыштар полкінің 2-атқыштар ротасы взводы командирінің көмекшісі болды. 1945 жылы Шығыс Пруссия елді мекеніндегі жаудың күшті нығайтылған қорғанысын бұзып, жерді азат етті. Шығыс Пруссия аумағында жауға қарсы күресте көрсеткен батылдығы үшін Қарабаев ең жоғары үкіметтік наградаға – Кеңес Одағының батыры атағына ие болды.
Лейтенант Великан Есмағамбетов 1917 жылдың 1 мамырында дүниеге келген. 1938 жылдан бастап Омбы облысының Омбы АӘК әскеріне шақырылды. Соғыс кезінде 483-жауынгерлік авиация полкінің командирі болды. 32 рет ұшақты сәтті ұшырып, нәтижесінде жаудың 3 ұшағын жеке өзі атып түсірді. 1944 жылы «Қызыл Ту» орденімен марапатталған.
Ал Темірбай Сүйінов қызыл әскер қатарына 1940 жылы шақырылды. 1943 жылдан бастап майданға кірді. Ол бірден бірнеше жоғары марапатқа ие болды. Өзінің алғашқы III дәрежелі «Даңқ» орденін Висла өзенінің батыс жағалауындағы шайқастардағы батылдығы үшін алды. II дәрежелі «Даңқ» орденімен 1945 жылы 15 қаңтарда Горбатка стансасын азат еткені үшін марапатталды. 1944 жылдың қыркүйегінде батылдығы мен батырлығы үшін Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынылды.
1918 жылғы аға лейтенант Өмірзақ Шалғынбаев 1943 жылы «Қызыл Жұлдыз» орденін алды. Марапаттау парағынан біз мынаны білдік: «Аға лейтенант Шалғынбаев шабуылдаушы әскери қимылдары кезінде өзін шебер, өз ісін жақсы білетін командир ретінде көрсетті. Бұйрық алғаннан кейін жолдас Шалғынбаев қиындықтарға қарамастан өз взводымен Десна өзенінен уақытымен және шығынсыз өтті. Осылайша, жауынгерлік парызын орындады. 1943 жылы 13 қыркүйекте жолдас Шалғынбаев Т-VI типті жау танкісіне тойтарыс берді» делінеді. Ал 1944 жылдың күзінде алған «Қызыл Ту» орденімен марапаттау парағында былай деп жазылады: «Жолдас Шалғынбаев ержүрек офицер. 1944 жылдың 18-21 қыркүйегі аралығында Дбэлэ ауданында Шалғынбаев төзімділік, тәртіп пен батылдық үлгілерін көрсетті. Жаудың 2 танкісін өртеп жіберді. 1944 жылы 9 қазанда Войнута ауданында фашистермен кездесіп, жаудың 3 танкке қарсы зеңбірегін жойып жіберді. 1944 жылы 10 қазанда тауларды басып алғаннан кейін, Шиббейлер тауында қалып, неміс батареясын жойып, 76 көлікті өртеп, батареясын отпен ұрды. Бұл ретте кеңес әскерінің 40 жарамды автокөлігін, өздігінен жүретін зеңбірегін және 75 мм зеңбірек батареясын аман алып келді. 100-ге дейін адамды тойтарып, нәтижесінде жау батысқа жіберілмеді».
Ал Зәйкен Көпеевтің ерлікке толы өмірі оқығанның зердесіне ой салары сөзсіз. Соғыстың алғашқы оғы атылған күн – 1939 жылдың 1 қыркүйегі. Жер-жаһанды қара жамылдырған соғыс өрті ең алдымен Польшада тұтанды. Жеңіс туы желбіреген күннің өзінде Төменгі Силезияда зеңбіректердің гүрсілі көк күмбезін күңгірлетіп тұрды. Польша даласында опат болған жауынгердің бірі жоғарыда атын атаған Зәйкен Көпеев – Омбы облысы, Есілкөл ауданы, Үлгі ауылында 1918 жылы Көпей Ермекұлының шаңырағында дүниеге келген. Ақмола облысынан сайланған Мемлекеттік думаның депутаты, діни қайраткер Шәймерден Қосшығұлдың інісі болып келеді.
Өкінішке қарай, соғыс басталып кеткен соң, 1941 жылы Польша жерінде хабарсыз кеткен көрінеді. Содан 80 жылдан астам уақыт ешкім ештеңе таба алмады. Сөйтіп, атамыз туралы деректі Солтүстік Қазақстан облысы, Тайынша ауданының тумасы, қазір Польшаның Гданьск қаласындағы ІІ дүниежүзі соғысының музейінің қызметкері, тарих ғылымдарының докторы, Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университетінің құрметті профессоры Дмитрий Пантоға тауып беруін өтіндік. Зерттеуші сөзінде тұрды. Атамыздың сүйегі табылды.
Зәйкен Көпеев 1941 жылдың 25 маусымында Польшадағы Гревцы деген жерде 366-шталаг концлагеріне тұтқынға түседі. Жалпы алғанда, поляк даласындағы тұтқындалған солдаттардың жағдайы өте ауыр болған. Жауынгерлер адам төзгісіз азаптарды бастан кешірген. Содан Зәйкен атамыз 1943 жылдың 21 қыркүйегінде ауруханаға түсіп, 1943 жылы 11 қарашасында қайтыс болады. Марқұмның сүйегін Польшаның Седльце қаласы, Зельна көшесінде орналасқан Мазовецк воеводствосында, №184 болып жерлеген екен. Кейін оның қасында есім-сойы жоқ 262 солдат жерленгені анықталды.
Ресми деректер бойынша Польша аумағында қайтыс болған кеңес жауынгерлері мен әскери тұтқындардың 648 зираты тіркелген. Бұған қоса сарбаздардың рухына тұрғызылған 561 ескерткіш бар. Осы орайда Еуропа даласына сүйегі сіңген аталарымыздың жатқан жерін анықтайтын және олардың тағдырын зерттейтін жаңа комиссиялар құру керектігін жеткізгіміз келеді. Сонымен қатар Екінші дүниежүзілік соғысқа арналған танымдық музейлердің де маңызын арттыру керектігін баса айтамыз. Олардың ұрпақ санасынан өшпеуінің басты кепілі – осы мәдени-тарихи орындар.
Журналист Жандос Әуелбекұлының зерттеу мақаласында дипломатиялық өкілдігіміз ашылған 2000 жылдан бері соғыста қаза тапқан туыстарын іздеген отандастарымыздан жүздеген хат келіп түскені айтылады. Нәтижесінде, көптеген азаматымыз өз туыстарының жерленген орындарын анықтап, басына ескерткіш тақтайша орнатып, елден ала келген топырақтарын салған. Қазақ-поляк тарихшылары ассоциациясының септігімен Зәйкен атамыздың басына біз де туған жердің топырағын салдық.
Самат Жұматайұлы,
Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институтының ғылыми қызметкері
