Қонаевтың көмекшісі

Ал менің бұл адамды жақын­нан танып, жақсырақ білуі­ме келетін болсақ, тағдыр біз­ді ойламаған жерден оның туған ауылындағы аяулы анасының үйінде жолықтырды. Алпысыншы жыл­­­дардың орта шені. Матай мектебін (Қазақ темір жолы бойындағы № 258 орта оқу орны) бітіріп, аудан орталығы ‒ Жансүгіров кентіне келдім. Осындағы Ақсу аудандық «Өмір нұры» газетінің редакциясына жұмысқа тұрдым. Жазып-сызып жүрген соң, журналист болуға бекінген соң, алғашқы қадамымды осыннан бастағанды жөн көрдім. Оның үстіне ол кезде университеттің журналистика факультетіне оқуға түсу үшін екі жыл жұмыс істеп келу өтілі болуы керек деген талап қойылған-ды.

Жұмысқа кіріспес бұрын тұратын жерімді тауып алайын деп, оны іздеуді поселкеге Талдықорғаннан келе жатқан жолмен кіретін жақтағы бірінші көшеден бастадым. Алғашқы бір-екі үйден өтіп барып, сол жақтағы қызыл шатырлы, ауласы кең, үлкенірек жайға келіп тоқ­тадым. Ол үйдің есігінің алдын сыпырып, кішкене немересін жетектеп, күнделікті күйбең тірлігін жасап жүрген ақ жаулықты кейуана маған қарап:

‒ Шырағым, қайдан келесің, кімді іздеп жүрсің, ‒ деп сұрады.

Мен пәтер іздеушімін деймін. Осы төңіректен бастап, біраз жерді шолып өтпекші болғанымда аяғым бері тарта бергенін айттым. Ол менің бас-аяғыма дейін шолып қарап, барлап алған соң:

‒ Е, онда дұрыс келдің. Бізге де серік боларлық бір көмекші керек болып жүр еді, ‒ деді ағынан жарылып.

Менің міндетіме осы ауланы сыпырып, таза ұстау, жақын жердегі құбырдан ауызсу әкеліп тұру, дүкенге нанға бару, т.б жатады екен. Қуанып кеттім. Үлкен кісіге қолғабысым тисе, оның несі айып деген оймен рахметімді жаудырып, жүгіріп барып қол жүгімді әкеліп, үйге кіріп алдым. Сөйтсем, бұл үйдің иесі Дүйсетай ағаның анасы Рысты апай болып шықты. Ол мұнда кіші қызынан туған немересі ‒ Маратты бағып, үй-жайға қарап отыр­ған сыңайлы. Ал Мәрия әпке ку­рортқа кеткен. Үлкен қызы ‒ Салиха Қызылту кеңшарында тұрады екен. Ол кісінің күйеуі Сейдуали Мұқажанов аталған шаруашылықтың бір бөлімшесін басқарады. «Ал Дүйсетай Алматыда, Қонаевтың қасында, жұмыста», ‒ деді апай.

Бастапқыда бұған мән бергем жоқ. Ауылдағы апалардың бәрі де бала­ларының Алматыда жұмыс істейтінін мәртебе көретін кез. Сол себепті дабырайтып айтқан болар дедім де қойдым. Ол кісінің сөзінің шынайылығына Мәрия әпке курорттан келген соң барып көз жетті. Ағаның отбасы, қызметі жайында толығырақ біле бастадық.

Сөйтіп, өмір жолымның қай жақтан ашыларын, қалай басталарын ойлап, алаң көңілмен жүргенімде тағдыр мені бұрын көрмеген, білмеген, бірақ жүзі жылы, жүрегі ізгі, жақсы бір жандардың құшағына салды. Рысты апам мені өз баласындай көріп, бауырына басты, ал Дүйсетай ағаға іні болдым. Ол ауылда тұратын анасын іздеп, келіп тұратын. Мұнда оны аудан басшылары күтіп алып, шығарып салып жүргенін талай көрдім. Сондай бір келісінде Рысты апам оған мені айтып, табыстап жатты. «Мына балам биыл институтқа оқуға барады, бірақ Алматыда ешкімі жоқ, оған көмек қолын созып, бас-көз бол», деді. Ал ол болса, анасының сөзін қабыл алатынан білдіріп, басын изеп, күлімсіреді.

Әуелі бір Алланың арқасында, сонан соң осындай тілекшілерім болғандықтан ба, сол жылы мен шынында да оқуға түсіп кеттім. Өзім де талаптанып, емти­хан­дарға жақсы дайындалған едім. Нәти­жесінде, ҚазМУ-дің журналис­тика фа­куль­тетінің студенті атандым. Ал­ғашқы жылы бірінші курс сту­­дент­теріне жатақханадан жайлы орын тие бермейтін. Жатақхананың жер­төлесінде он бес бала бірге тұрып жат­тық. Жататын жеріміз бар дегені болмаса, сабаққа дайындалуға жағдай жоқ. Ондайда бәріміз жатақхананың оқу за­лынан табылатынбыз. Ол жерде оқы­ған-тоқығанымызды университетке бар­ған соң ондағы үлкен кітапхананың бұрыш-бұрышында отырып, қайталап, пысықтаймыз. Қалыпты тірлік, студент өмірі. Көнесің...

Сөйтіп жүргенде бір күні Дүйсетай ағаның өзі мені іздеп, жатақханаға ке­ліпті. Бұл былай болған еді. Бірінші ­курсты бітірер жылы аздап ауырып қал­дым да, ауруханада жаттым. Мұнда ма­ған келген Алдоңғар, Мәди атты курс­тастарым (Алдоңғар Бермаханов ‒ журналист, баспагер болды, енді өмір­­ден озған оған иман байлығын тілеймін, ал Мәди Айымбетов ‒ жазушы, қазір ол белгілі қазақ қаламгерлерінің қатары­нан) әлгі хабарды жеткізді.

‒ Кім екендерін айтпады ма? ‒ деймін.

‒ Жоқ, ә, ‒ дейді олар. ‒ Байқағанымыз, ұзын бойлы, ақ сары келген бейтаныс екі адам. Сені сұрады, ал өздері жайында айтпады.

Ішімнен ой түйіп, кім екендерін білгендеймін. Ауруханадан шыққан соң, Дүйсетай ағаның телефон нөмірін тауып, қоңырау шалдым.

‒ Ей, батыр, бармысың, ауырып қал­дың ба, қалайсың енді? ‒ дейді ол.

Мен ауруханадан шыққанымды, қазір жағдайым жақсы екенін айттым.

‒ Онда, тыңда, ‒ деді трубканың аржағындағы қоңыр дауыс. ‒ Осында апаң келген, сені іздеп жатыр, бар, жолық, ‒ деп мекенжайды көрсетіп, қоңырау шалатын нөмірді берді.

Көрсетілген мекенжайды тез-ақ та­уып алдым. Рысты апаймен құшақта­­сып, табысып, шұрқырасып қалдық. Аз-­кем әңгімеден соң біраз сырға қанықтым. Апаның айтуы бойынша, Д.А.Қонаевқа көмекші болып қызметке тұрған ағаға Сәтбаев пен Масанчи көшелерінің қиылысқан жерінен уақытша тұратын екі бөлмелі үй беріліп, Рысты апай осылайша Алматыға келіп қалған. Мұнда келген соң ол «әлгі оқудағы баламды тауып бер» деген. Ағаның Октябрь деген жолдасын ертіп, университет жатақханасына мені іздеп барып жүргені содан. Октябрь Жарылғапов ‒ қазақтың тұңғыш кәсіпқой волейболшысы, бұл ойыннан Одақтың және Еуропаның жеңімпазы болған әйгілі «Буревест­ник» командасын құрушылардың бірі, сол кездегі республикалық спорт коми­теті төрағасының орынбасары. Екеуі­нің мені іздеп жатақханаға келуі қара­пайымдылықтың бір үлгісі еді. Әйт­песе, ректорға бір ауыз сөз айтып, құлақ-қағыс етсе, ол мені қайдан болса да іздеп тауып, хабар бергізер еді ғой.

Рысты апаймен сыр бөлісіп, әңгіме­лесуіміздің соңында ол маған: «Сен енді осында кел, қасымызда бол. Оқуыңа осы жақтан барып тұрарсың», деді. Мен жатақханаға барып, курстастарыма мән-жайды айтып, апаның қасына келдім. Мұнда оның өзімен бірге келген немересі Марат та бар еді.

Бұл кез ‒ ағамыздың әлі қырыққа жет­пеген, отызды орталап қалған шағы. Жақсы серік іздеп, күтумен жүрген күн­­дер өтіп жатты. Өз жақсыларын, жа­қын туыс­тарын ұсынушылар көп. Бірақ таңдау белгілі заңгер, Республика Жо­ғарғы сотының мүшесі Әлихан Шәрі­повтің отбасына түскен. Болашақ жең­геміз Роза апай сол кісінің үлкен қызы екен. Текті жерден шыққан, әрі өзі де ақылды, тәрбиелі болғандықтан ол аға­мыз­дың бұйырған құсы ретінде Беке­жа­новтардың отбасына келін болып түседі.

1969 жылдың қысы. Алматыдағы Тө­­ле­баев пен Виноградов көшелері­нің қиылысқан жерінде екі қабатты, архи­тек­туралық белгілерімен ерекшеле­не­­тін әдемі тұрғын үй пайдалануға беріл­ді. Бұл үй Брежневтің рұқсатымен Қонаев­қа арнайы салынған деген де сөз бар. Оған себеп, кезінде Республикаға кел­ген Л.И.Брежневті ресми бас қосулардан кейін Д.А.Қонаев өзінің жеке қонағы ретінде қаланың орталық бөлігінде ор­на­­ласқан үйіне алып барған ғой. Ол оның бірнеше шағын бөлмеден құралған пәтерін көріп, аң-таң болады. Сонан соң: «Мұның қалай, өзің тым қарапайым екенсің ғой. Одақ құрамына кіретін үлкен бір елді басқара отырып, осындай үй-жайда тұрып жатқаның дұрыс па? Жоқ, бұлай болмайды, тез арада өзіне ыңғайлы бір жерден жақсырақ үй салып ал» деп кеңес береді.

Осылайша, салынып қалған, енді қа­ла­ның бір бұрышына шынайы көрік бе­ріп тұрған бұл үйге табиғатынан таза, қарапайым тұрып, өмір сүріп келе жат­қан Димекең ақсақал жалғыз кірмей, қасына лайықты көршілер таңдаған. Сөйтіп, мұнда А. Асқаров, С. Жиенбаев, Орта Азия әскери округі басшылығынан бір-екі генералының отбасы да келіп, орнығады. Сондай-ақ өзінің көмекшісі Дүйсетай Бекежановқа да осы үйден пәтер берілді. Бекежановтар отбасының келіні ретінде Роза жеңгеміз бұл үйдің табалдырығын аттарда қазақтың ырымын жасап, аяғының астына ақ мата төсеп кірді. Бұл әркез жолымыз ашық, көңіліміз таза болса игі деген ниеттен туған ой еді. Сол ниеттеріне орай жарасымды жұп, сыйласқан отбасы қалыптасып, олардың қатары Рысты апам мен оның немересі Маратқа қоса, аға-жеңгеміздің өз перзенттерімен толығып, өсіп-өніп жатты. Жанна, Әйгерім, Алтынай деген қыздары, Асқар атты ұлы дүниеге келді. Олар бақытты шаңырақтың уығын тіктеп, балаларына бар жылуын төгіп, аялай білді.

* * *

Дүйсетай ағаның бар өмірі, қызметі Қазақ елін ұзақ жыл басқарған осы бір бекзат болмысты адамның үнемі көз алдында болды, ал ол болса өзі жақсы көр­ген ағасының әрдайым қасынан табы­лып, оған бірінші көмекші ретінде жақын­нан ұсыныс айтушы және кеңес беруші ­де бола білді. Бекежанов Қонаевпен ұзақ жыл бірге жұмыс істеп, мінезін әбден танығандықтан, оның ойындағысын оқып, көңіліне тоқып, не істеу керектігін біліп отырған. Бұл ‒ үлкен сенім еді. Тегінде, Қонаев көмекшісін таңдағанда, өзіне бәрі жағынан (бой жағынан да, мінез-құлқы, тәрбиесі, білімі жағынан болса да) үйлесетін, адал да сырға берік жанды іздеген болуы керек. Осы ретте таңдау Бекежановқа түсіп, ол оның үмітін ақтады десе де болады.

‒ Димекең ағамыздың Дүйсетайға әбден сеніп алғаны соншалық, оны жұ­мыс уақытында да, басқа кезде де іздей беретін, ‒ деп еске алады Роза жеңгей. Оның айтуынша, бірде мынадай оқиға болған. Дүйсетай аға демалыс күндерін пайдаланып аңға шығып кетсе керек. Қонаев дәл осы сәтте әлде бір құжаттарға байланысты оны іздеп, таппаған. Қайтып келсе, ол кісі ашулы екен. Оған демалыс күндері өтіп жатқанын еске салғысы келген ғой. «Мейлі, маған бәрібір» дегендей ол Дүйсетайға қарап: «Басқасын былай қойғанда, сен менің балам емессің бе? Неге айтпай кетесің», ‒ деп барып, ­ашуын басыпты.

Осының өзінен де олардың аралары жақын болып, бір-бірін жақсы түсін­гендігін, ел басқарған адам мен оның көмек­шісінің ғана емес, әке мен баланың ара­­сындағыдай қарым-қатынас орны­­ғып, сый­­ласқанын көреміз. Иә, оған Қо­наев билік басына қайта оралып келген ­кезден (1964‒1965 жылдар) сексен алты­ның соңына дейін онымен бірге болу бақы­ты бұйырыпты. 22 жыл! Аз уақыт емес. Бұл аралықта талай өзгерістер бо­лып, Бекежанов та қызмет бабы бойынша ­тасы өрге домалағандардың қатарында бо­­лар ма еді? Өзіне ондай ұсыныс бол­ған­да, ол Димекеңдей ағасын қиып, ешқай­да­ бармапты. Ал кейін Димаш Ахмет­ұлы­ның өзі де оны алысқа жібермей, қа­сын­да ұстап, биліктегі кезеңінің соңына ­дейін онымен бірге болады. Бірін бірі ­қимай, бір-бірін сыйлай жүріп...

Ал айтулы тұлғаның абырой, беде­лінің арқасында екінші тұлғаның да қоғам­дағы орны айқындалып, ықпалы арта түсті. Дүйсетай Бекежанов XІV съез­ден бастап Орталық Комитеттің мү­шесі болып сайланып, одан кейін Рес­публика Жоғарғы Советінің депутаты деген мандатты да қолына алды. Сөйтіп, ол Қонаевтың қасында жүріп-ақ үлкен биліктегілердікінен кем емес абыройды иемденіп, ел таныған тұлғаға айналады.

Жақсыда жаттық жоқ дейді ғой қазақ. Ол ‒ табиғатынан біртоға, көп сөй­лемейтін-ді, бірақ жүрегі таза, құша­ғы ашық, бауырмал, қарапайым жан болды. Сондықтан да жақсы, жай­саңды жанына жинады, олармен жа­қын жүріп сыйласты, сырласты. Бұл қа­тарға жоғарыда айтқан Октябрь Жарыл­ға­повты, Орталық Комитеттің ауыр өнер­кәсіп бөлімі меңгерушісінің орынбасары болған Шәміл Ильясовты (белгілі қоғам қайраткері Ильяс Қабыловтың баласы); облисполкомда жұмыс істеген Төлеш Сәтбаевты (әйгілі ғалым, академик Қаныш Сәтбаевтың жақын іні­лерінің бірі) қосуға болады. Біз де бұл аға­ларымыздың өзін көріп, сөзін тыңдап, ақыл-кеңестеріне құлағымызды тосып өстік. Бүгінде бұлардың бәрі де арамызда жоқ, пәниге озған. Оларды еске ала отырып, пейіште нұры шалқысын деп тілейміз.

Бекежанов туралы айтқанда, тағы бір оқиға еріксіз еске оралады. 1982 жыл, қаңтар айы. Саяси Бюроның мүшесі, ҚК Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Д. Қонаевтың жетпіс жасқа толуына байланысты және оның партия мен мемлекет алдындағы абыройлы еңбегіне орай оған үшінші мәрте Социалистік Еңбек Ері атағы беріліп, Мәскеуде, Кремль­дің салтанатты сарайларының бірінде сол награданы тапсыру рәсімі болды. Бұл жайындағы ресми хабар «Правда» газетінде (26-ақпан, 1982 жыл) жарияланып, Брежнев бастаған партия мен үкімет басшыларының Қонаевты ортаға алып түскен суреті қоса берілді. Олардың соңын ала Бекежановтың да тұрғанын көріп қалдық.

Бұл ел күтпеген тосын жаңалық болды. Ал оған хаттама бойынша рұқсат етілмесе, ондай сурет басылмас та еді. Мұның өзі, біріншіден халқының мақта­нышына лайық перзенті Қонаевтың биік болмысы мен тұлғалығын көрсетсе, екіншіден, бұл оның көмекшісін өзіне жақын ұстап, сенім артқан адамы ре­тінде көрсеткісі келгенінен хабардар ететіндей.

* * *

Қонаев және Бекежанов. Бұл екі тұл­ғаны жақындастырып, байланыс­тыр­ған тек қызмет бабының жайы ғана емес, олардың бір-біріне деген жақсы көңілі, өзара сенімі, ағалы-інілі қарым-қатынасы және соңғысының оған деген риясыз адалдығы да осыған себепші бол­са керек. Сексен алтының ызғарлы лебі жетіп, Қонаевтай тұлғаның басына да бұлт үйірілгенде, Қазақстанда оған адал­дығын танытып, сатпаған екі адам болса, оның біріншісі ‒ өзінің бар бол­мыс-бітімімен, мінезімен, өршіл рух­тағы жырларымен асау толқынның бейнесін көз алдыңа әкелетін ақиық ақын Олжас Сүлейменов те, екіншісі ‒ осы Дүйсетай Бекежанов еді. Алдыңғысы Жел­тоқсан көтерілісін талқылап, баға бер­ген ОК-нің Пленумында шындықты бұрма­лағандарға жалғыз өзі қарсы тұрып, мінез көрсеткені белгілі. Ертеңінде газеттерде жарияланған Пленум материалдарында Олжас ақынның сөзі болмады.

Ал Дүйсетай Бекежанов өз ар-ожда­нына бағына отырып, дауылға қарсы тұрды. Оған жала жауып, тергеу жүргізу Қонаевты күстәналау үшін ғана керек болды. Тергеу барысында оған жала жабудың қандай да бір жолын табу ойластырылды. Бекежанов Қонаевтың сеніміне ие бола отырып үлкен астам­шыл­дыққа барды, ол облыс басшыларын өзі билеп отырғандай сезініп, оларға «сен» деп айта алатын дәрежеге жетті дейтін де мін тағылды. Өйткені Колбиннің алдына барған обкомның бірінші хатшыларының кейбірі осындай ақпарат берген деседі. Бірақ бұл да – «жаптым жала, жақтым күйенің» мысалы еді. Әйтпесе партияның орталық аппаратында жұмыс істейтін, партия­лық этикетті жақсы білетін адамның қан­дай бір күшке ие болса да ондай қадамға бармасы анық. Басқа ілік табылмаған соң оған қызмет бабын пайдаланып, асыра сілтеушілік жасады деген жалған айыптаулар тағылып, сотталып кете барды. Сібірдегі Иркутскінің түрмесінде үш жарым жыл отырып, колонияда болу уақыты біткен соң үйге оралды. Қиын күн­дер, бастан өткен оқиғалар артта қалып, отбасымен қауышып, табыс­қан аға­ның ендігі ой-тілегі мен арманы сол өзіне ең жақын жандардың қасын­да болып, жанұяның бақытты шағы қайта оралғанын, балаларының өсіп, ор­ныққанын, олардың бұтақ жайғанын көріп, қызықтау болатын. Бірақ Алла­­ның ісіне не шара? Бұрынғы ауруы үдеп, ­одан айыға алмады.

Оның қазасын естіп, көңіл айтып келушілер көп болды. Талдықорған жақ­тан, Ақсудан біраз адамдар ат сабыл­тып жетті. Жақын туыстары, дос­тары де­гендейін... Кешке таман қонақ­а­сы­ның алдында сол үйде тұратын Диме­кең ақсақал сыртқа шығып, талды­қорғандықтармен амандасып, көңіл айтты. Мұны көргені көп, ішке түйгені де мол, жөн білетін жанның ісі деп бағалады жұрт. Жиналған ел ол кісіге ізет жасап, ризашылығын білдірді. Ертеңінде Кеңсайдағы зират басына Д. Қонаев та келіп, елмен бірге болды. Оның қасында Б.Әшімов, С. Жиенбаев, А. Қисанов, т.б. жүрді. Жерлеу рәсімі кезіндегі қаралы жиында адамдар сөз сөйлеп, ақын Тұрсынзада Есімжанов өлең оқыды. Ол өзінің жыр жолдарында Бекежановтың азамат ретіндегі болмысын, кісілігін, өзгелерге жасаған жақсылығын сөз ете отырып, онымен ұзақ жыл бірге жұмыс істеп, ағалық ақылын аямаған, оны жанында ұстап, серік еткен Қонаевты үлкен ұстаз ретінде асқар тауға теңеді.

Міне, енді соған да отыз үш жылдан асып барады. Өтіп жатқан уақыт-ай! Бұл оқиғадан көп жыл бұрын Дүйсетай ағаның анасы ‒ Рысты апай мен әпкесі ‒ Салиха тәте өмірден озып, олар Ақсудан беріректегі Сағабүйен жерінде мәңгілік мекенін тапты. Ал, өзіне тете әпкесі ‒ Мәрия тәте ол қайтқаннан кейін, біраз уақыттан соң келмес сапарға аттанып, Кеңсай зиратына, оның қасына жерленді. Енді ағаның ошағының отын сөндірмей, балаларына бас-көз болып, Роза жеңге­міз отыр. Сексеннің сеңгіріне шыққан ол қазіргі отбасының басы әрі ұйтқысы десе болады. Бұл қатарда Мәрия әпкеміздің ұл-қызы Марат пен Бақыт та бар. Шүкір дейік.

Болат Асанбаев,

журналист-публицист