Осы ұйымның Таяу Шығыс және Орталық Азия елдері департаментінің аға экономисі Дина Хэн макроэкономикалық болжамдарды дайындау кезінде экономиканың өсу қарқынын ескеріп, бюджетке түсімдерді болжау қажеттігіне назар аударды.
«Егер өсу қарқыны жоғары болса, онда түсім де болады. Егер олай болмаса, онда бюджет тапшылығы туындайды. Оларды жабу үшін қаражатты қайдан алу керек? Еліміз бұл мәселені Ұлттық қор арқылы шешіп отыр. Біз бюджет параметрлерін бұзбау үшін, түсімдер аз түсетін және қаражат артық жұмсалатын жағдайларға жол бермеу үшін бюджеттегі мұнай бағасын неғұрлым шынайы жоспарлауды ұсынамыз», дейді Дина Хэн.
Сонымен қатар ол еліміздің 2026 жылға арналған мемлекеттік бюджетінде Ұлттық қор қаражатының көлемін қысқарту қарастырылғанын да атап өтті.
Ұлттық экономика министрінің орынбасары Азамат Әмрин қыркүйек айының алғашқы онкүндігінде 2024 жылғы бюджет тапшылығын жабу үшін Ұлттық қордан шамамен 1,5-2 трлн теңге көлемінде ақша алынуы мүмкін екенін айтты. Оның сөзінше, биылға 2 трлн теңге бюджет бекітілген. Бұл – кепілді трансферт, ал 1,6 трлн теңге – мақсатты трансферт. Бұған дейін Ұлттық экономика министрі Нұрлан Байбазаров та биылғы бюджет тапшылығын жабу үшін Ұлттық қордан ақша алынатынын айтқан.
Қыркүйекте Ұлттық қорға 117,7 млрд теңге түсті. Оның 117,5 млрд теңгесі мұнай секторы ұйымдарынан түсетін салықтар, 83,1 млн-ы – басқа да операциялар, соның ішінде айыппұлдар мен өсімпұлдар. Республикалық бюджет туралы заңға сәйкес, 2024 жылы үкімет Ұлттық қордан республикалық бюджетке трансферт түрінде 3,6 трлн теңге алуға құқылы болатын, оның 2 трлн теңгесі – бюджет тапшылығын жабуға кепілдендірілген трансферттер, 1,6 трлн теңгесі – мақсатты трансферттер. Қаржы министрлігінің мәліметінше, 1 қазанға дейін кепілдендірілген трансферттердің 2 трлн теңгесі, нысаналы трансферттердің 2,019 трлн теңгесі пайдаланылды. Осылайша, мемлекет Ұлттық қордан белгіленген лимиттен 400 млрд теңгеге артық қаржы алды.
Бұған дейін Қаржы министрлігі Ұлттық қорды пайдалану лимитін ұлғайтқысы келетінін мәлімдеген. Бірақ алдағы уақытта қанша қаржы алуды жоспарлап отырғанын айтқан жоқ. «Halyk Finance» сарапшыларының болжамынша, Ұлттық қордан түсетін қаражат инфляцияны көтеріп жіберуі мүмкін. Мұндай жағдайда Ұлттық банкке тауар мен қызмет бағасын өсірмеу үшін жыл соңына дейін жоғары базалық мөлшерлемені ұстап тұруға тура келеді.
Ұлттық банк есебіне сәйкес, қыркүйекте бюджетке трансферттерді қамтамасыз ету үшін нарықта Ұлттық қордан 945 млн доллар сатты, ал қазан айында сату көлемі шамамен 50%-ға, 1,3-1,4 млрд долларға дейін ұлғаюы мүмкін. Корпоративтік табыс салығы да, қосылған құн салығы да қажетті көлемді қамтамасыз ете алған жоқ. Бұдан басқа, биыл мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыру мақсатында Үкімет әлемдік қаржы нарықтарында 1,5 млрд долларға 10 жылдық еурообондтарды сатуды бастау туралы шешім қабылдады. Сондай-ақ Ұлттық қор қаражатына «Қазатомөнеркәсіп» акцияларын сатып алу схемасын іске асырды. Сатып алынған акциялардан алынған дивидендтер 2023 жылы «ҚазМұнайГаз» акцияларын сатып алуға ұқсас тапшылықты жабу үшін бюджетке жіберілуге тиіс. Жалпы, 1 қазандағы жағдай бойынша Ұлттық қордың көлемі 31,3 трлн теңгені құрады (жыл басында – 29,8 трлн теңге). 2024 жылы Ұлттық қорға 5,5 трлн теңге түсті,оның 4 трлн теңгесін «жеп қойдық».
Маусым айында Қаржы министрлігі 2023 жылғы деректерді қайта қарады. Қайта есептеу нәтижесінде 2024 жылдың бірінші жартысында Ұлттық қор көлемінің бар болғаны 25,8 млрд теңгеге (0,09%) өскені анықталды. Егер жыл басында оның мөлшері 29,854 трлн теңгені құраса, 1 шілдеде 29,88 трлн теңге болды. Шілде айында Ұлттық қор қайтадан 29,7 трлн теңгеге дейін қысқарды. Тамыз айында Ұлттық қор жарты жылдықтағы инвестициялық кірісті есепке қосу есебінен 31,8 трлн теңгеге – 1 трлн теңгеге дейін өсті. 2024 жылғы тамыздың аяғындағы жағдай бойынша Ұлттық қордың жиынтық активтері 31,8 трлн теңгені (66,5 млрд доллар) құрады. Жыл басынан бері қордың теңгедегі жиынтық активі 9%-ға, 5 жыл ішінде 18%-ға өсті. Егер он жылдық ретроспектива мен шетел валютасының көрінісіне қарасақ, онда картина мүлдем оңды бола қоймайды: Ұлттық қор 26%-ға «азайды».
Ұлттық қор активтерінің теріс динамикасы проблемасын Президент Қасым-Жомарт Тоқаев жиі қозғайды. Мемлекет басшысы қор активтерінің мөлшерін 100 млрд долларға жеткізуді алғаш рет 2022 жылдың күзінде, сайлауалды бағдарламасында ұсынды. 2022 жылдың желтоқсанында Үкіметтің кеңейтілген отырысында «Алдағы 7 жылда Ұлттық қор активтері 100 млрд долларға дейін өсуге тиіс. Одан аз жұмсау керек, ал көп ақша табу керек. Оған қоса, «табыс табу» проблемалары да орын алуы мүмкін» деді.
Үкіметтің соңғы жылдардағы шығыс деңгейіне қарасақ, бұл міндетті орындау оңайға соқпайды. Ұлттық банк пен Қаржы министрлігінің деректерінде 2029 жылы 100 млрд долларға жету үшін қордың активтері 3,75% емес, бір жарым-екі есе көп өсу керек делінген. Тәуелсіз сарапшылар басқа тәсілмен, яғни бюджетке трансферттер мөлшерін қысқарту арқылы қор шығысын қысқартуға болатынын айтады. Бұл тәсіл Ұлттық қор активтерін басқару жөніндегі қолданыстағы тұжырымдамада да байқалады. Мамандар Ұлттық қорға тәуелділік болашақта стратегиялық тәуекелдерге жауап беру мүмкіндіктерімізді әлсіретіп алатынын жиі меңзейді. Бірақ әзірге бұған алаңдап жатқандар аз.
