Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
Қайраткер ақын Нұрлан Оразалинді қазақ оқырманы, қазақ қоғамы танығалы да жылдар жылжыды, айлар ауысты, күндер қыр асты. Талай су ақты, талай құм көшті. Уақыт пен Кеңістік атты ұлы өлшемдердің жазирасынан Нұрлан өлеңінің ақ пырағын айнымай танисың.
«Беу, Құдірет!
Әу бастан Сөз қалап ем,
Боз ат мініп өтейін боз даламен.
Маған егер қонғаның рас болса,
Оян!
Сілкін!
Кеудеде қозғал, өлең!..» деп, маржандай тізіліп, төгіліп түскен, от пен суға қатар сүңгіп, сезім мен ойдың шуағына қатар көмілген, осыдан қырық бес жылдай бұрынырақта жазылған мына өлең осы сөзіміздің айғағы!
Оның алтын жалына түнде айдың жарығы, күндіз күннің сәулесі түсіп, ел-жұртымен етене болып кеткен. Тағылым мен таным – ақынның асар асуын, бел-белесін, қия-шыңын айқындап, даңғылын даралап, соқпағын саралап берген.
Қоғамдық формациялар алмасып, дәуір диірмені сан асылымызды електен өткізіп жатқан тұста Нұрлан ақын «Адамзатқа аманат», «Құралайдың салқыны», «Ғасырмен қоштасу», «Жанның дауысы», «Санадағы сарын» сияқты жыр кітаптарын бірінен соң бірін жариялап, Рухтың шамын жағып, егемен елдің есті сөзін айтты. Тірі өлең, жаңа сөз айтудың үлгісін көрсетті.
Поэзия – көркемдік көрігіне шыңдалған сыңғыры сұлу, сыры тылсым сөз өнері. Ол – көңілдің ерке толқыны, жан-жүректің жаңғырығы, тереңнің тербелген сыры. Әсемдік пен сұлулық атты қасиеттердің балама атауы. Сонау «Ерте көктем», «Сырнайлы шақ», «Сырғалы түн», «Беймаза көңіл» сияқты алғашқы жыр жинақтарынан бастап, қасиетті қазақ жырының шуағы мол нұрлы беттеріне, құрығы қалың сырлы тарауларына айналған Нұрлан ақынның музасындағы арайлы айшығы, өрнекті өрнегі, машығы мен мәнері қалың ел, қара орман жұрттың талғам таразысына түскеніне де алпыс жылға жуықтапты.
Ақынның он томдық шығармаларына жазылған алғысөзде көрнекті сыншы, академик Серік Қирабаев: «Нұрлан Оразалиннің шығармаларында лирикалық сезім мен драмалық тартыстан туған өмір философиясы сыр шертеді. Тек ой мен сезімнің арпалысы емес, жүрек пен жанның үндестігі, үйлесімі сезіледі... Мұндай өлең жазу үшін ақынға талантпен қоса үлкен білім, биік парасат, өмір көріністерін байқағыштық пен оны терең талдай білу өнері керек. Өмір философиясы өлеңге осылай кіреді», деп жазады.
Осы жерде Жүсіпбек Аймауытұлының: «Күшті ақын – әлеуметінің тіл қамшысы, сайламаса да табиғатымен сайланып шығарылған уәкілі, мұңын, зарын айтқызатын елшісі. Өз әлеуетін, өз табын ілгері сүйреуге, көтермелеуге, демеуге күшті ақындардың әсері тиген, әлі де тимекші», деген орамды ойлары еске түседі.
90-жылдардың ортасынан ауа ақын Нұрлан Оразалиннің «Атамұра» баспасынан «Құралайдың салқыны» атты өлеңдер мен поэмалар жинағы жарық көрді. Қанаттас, қаламдас ағаның елу деген елсізге еру қонған тұсы еді. Бұл жинақ – ұлттық поэзиямызға сөзсіз олжа салған талантты жырлардан тұратын өрісті көркем әлем. «Құралайдың салқынын» оқып отырып, өз басым кіл қаракөктің тұқымынан үйір айдағандай әсерде болып ем.
«Заман – сұрақ...
Далам – сұрақ...
Сұрақтардан түңілем,
Түңілем де өз кеудеме үңілем.
Өз мұңымды салыстырам өзгенің
өзекті өртер мұңымен...», деп басталатын, соқтасы тереңде жатқан осынау тағдырлы жырдың, көріп отырсыздар, жазылған кезі өткен ғасырдың өрті шапшып тұрған тоқсаныншы жыл. Әлем от оранып, төрткүл ғалам ыдыраған алып империяның орнында пайда болған тәуелсіз елдерді көкпарға сала бастаған күдігі мен күмәні қалың кез. Тағдыры тәлкекке айнала бастаған ордалы жұрттың бірі – Ұлы дала. Алаштың ұлы жұрты! Қазақтың ұлы мекені! Күні кеше ғана идеологияшыл қоғамның сызып берген жолымен өнер жасап, өлең жазып үйренген елдің әдебиеті мен мәдениеті ғана емес, күллі қазақ елі белгісіз, беймәлім дәуірдің арбауы мен алдауына түскен тұсы. Жағасы жыртылып, жал-құйрығы қырқылып, панасыз қалған ауылдардың базар жағалап, күнкөріс іздеп, даладан қалаға ауған кезін қалай ұмытамыз? Екі ғасыр тоғысындағы осы бір өмір, заман ақиқатын Нұрлан ақын алғашқылардың бірі, бірегейі боп, өрті мен дерті қалың сұрапыл жырлар жазғаны жадымызда.
«Заман қашып барады, заман қашып,
әлдекімге бұрылып, амандасып;
әлдекімнің көзіне жас үйіріп,
жетегінде барады адам қашып...» – дейтін өлеңді оқып отырып, кезең, дәуір шындығын сезінбеу мүмкін емес еді.
«Көз алдымда – қураған іңкәр қайың,
көкірегім – жаралы сұңқардайын;
Заман қашып барады арпалысып,
шабандозы құлаған тұлпардайын...» (қыркүйек, 1992 ж.)
Мұндай Уақыттың удай ащы ақиқаты тудырған дәуірлік өлеңдер «Құралайдың салқыны» атты жыр кітабының алтын өзегі еді.
«Ғарыш мінезді жырлар» атты осы кітабына жазған алғысөзінде заңғар жазушы Шыңғыс Айтматов: «Ақын қуанса шын қуанып, мұңайса шын мұңаяды. Оның бір жырдан екінші жырға көшіп отыратын лирикалық кейіпкерінің жан дүниесіндегі толғаныстар адамзат кеңістігіне көтеріледі. Ол аспанмен тілдессе де, жермен сырласса да, бір қызығы, сені етбауыр туысыңмен сөйлестіргендей, тілдестіргендей ерекше бір халге бөлейді», деп жүрекжарды сөзін айтыпты. Ақын көңілі аласапыран. Сезімнің серісі дегенімізбен, шын ақын – үлкен парасаттың иесі. Өзінің бойындағы жалқылық ойды жалпылық биікке көтере алғанда ғана ақын ірі болады. Абайдың тілімен айтқанда, «толық адам» болады. «Толық адам» ғана өз заманының толғақты сөзін айтып, толайым жырын жаратады.
«Құралайдың салқыны» – Нұрлан ақынның шығармашылықтың өрісін, биік белесін ғана танытар соны жырлардың топтама жинағы емес, дәуір тынысын кең толғаған, шынайы көркем поэзияның кемел әлемі. Кезінде біртуар ақын Тұманбай Молдағалиев: «Қолымдағы «Құралайдың салқыны» деп аталатын қомақты кітабының ішінен үлкен ақынның ғана қолынан шығатын сүбелі, сүйкімді, терең тегеурінді жырларға көзім қуанды, көңілім толды...», деп жазғаны есімізде.
Жалпы, Нұрлан ақынның жырлары – метафоралық тың бояуларға бай, көркемсөздің өрті мен сертіне оранған, тамырын тереңнен тартар, ұлттық нақыш пен жалпыадамзаттық сарындарға негізделген поэзия.
Нұрлан Оразалиннің сойы бөлек, болмысы ерек, кесек туындыларының бірегейі – «Қарақазан ғасыр» драмалық дастаны. Көк аспан мен қара жер арасындағы уақыт атты ұлы кеңістік үшін қас-қағым сәт-айналасы 50-60 жыл ішіндегі бір әулеттің қасірет мұңын бейнелеу арқылы замана зауалдарын терең суреттейді. Ана мен ұлдың диалогі арқылы берілетін бөлімдерден бастап оқырман сезімін шарпыстырып, бірде күйіндіріп, бірде мұңайтады. Ақын кейде абыз болып толғап, рух болып тіл қатады. Шығарманың шынайылығы сонша, сол оқиғалардың ортасында өзің жүргендей әсерде боласың.
Поэзия – мәңгі жас жанр. Оның нәзік те құдіретті қасиеті арқылы оқушы көңіліне жапырақтың дірілі, бұлақтың сылдыры, күннің нұры, құстың үні құйылып жатады.
«Ертегідей ерте көктем,
Жүрегімді өртеп өткен.
Атам маған аңыз айтып
Өмірімді ертегі еткен.
Ертегідей ерте көктем...
Жүрегімді өртеп өткен.
Тәңіртауды жырға бөлеп
Сезім қылып шертеді еппен», дейді ақын.
Аспандай айдынды, қауырсындай жеңіл жолдар. Жиырмадан жаңа асқан бозбаланың бозала таңдағы бозторғай жыры. Әдемі емес пе?
Сол кездің жырқұмар қыз-жігіттері үлкенді-кішілі залдарда, студенттік аудиторияларда жиі оқылатын жас ақын Нұрлан Оразалиннің «Хали Гали», «Түнгі ырғақтар», «Жиырма жасым келеді...», «Түсін мені», «Теңселіп тұр түнгі аспан...», «Кетемін ертең» атты алғаусыз сезім, ақ махаббатқа толы жырларын әлі күнге сағынышпен еске алады. Қызыл-жасылы мол, өмірдің айдынынан ақ бұлақтай алқынған, аппақ шыңға талпынған тұмадай тұнық өлеңдер, сұлу сезімдер көркемдіктің көрігіне суарылған жырлар.
Өлең – өзгерген өмірдің айнасы. Осы бір «жазусыз қағидаға» бағынған мінезді Нұрлан ақынның уақыт, замана тынысын айғақтар жырларынан анық аңғарамыз.
«Жетінші құрылық», «Адамзатқа аманат», «Ғасырмен қоштасу», «Санадағы сарын» жинақтарының аты айтып тұрғандай, ғасырлар қойнауынан көш-керуен тартып, тамырын тылсымға жіберіп, қазақ жырының жаңа тынысын ашқан, бүгінгінің бүтін сөзін айтқан жыр кітаптары.
Осыдан қырық жылға жуық уақыт бұрын жазылған «Талбесік» дастанында ақын:
«Жарысуда Дүние – екі бөлек,
Санам екі бөлек,
Әнім екі бөлек,
Шамам екі бөлек,
Жаным екі бөлек...
Тығылады запыран өтіме кеп...
Талбесікте тербелген бүтін тірлік...
Қалай?
Қайтіп?
Бірі қап...
Біреуі шетінемек?!
Ақылыма сыймайды...
Мүмкін емес!
Өте шығар Тіршілік...
Бір күн елес!..» деп толғанады. Ақынның жан дауысы деген осы болар. Кеңістік пен уақыт, адам мен қоғам, махаббат пен парасат арасынан ақын өз сөзін айтып, өз биігін іздейді. «...Адам өмірі Бодлер жазған өлеңнің бір жолына татымайды», дейді Акутагава Рюноскэ. Шын поэзияның мәңгілігін айтқысы келді ме екен? «...Өмірге мынау өле бір ғашық болмасаң, өлең де, жыр да болмас ән», дейді Нұрлан ақын.
Тұтас алғанда байыпты да, байсалды, сүбелі де, сүйкімді, тылсымы көп тұнық жырлар көші көңілді көншітеді, көзді қуантады.
«...Бойыма үңіл – өрді көресің,
Шалғыны қалың келіскен.
Ойыма үңіл – төрді көресің,
Төрді көресің, Періштем!
Қаныма бойла – отты көресің,
жүрегім ыстық, өріс кең:
Жаныма бойла – көкті көресің,
Көкті көресің, Періштем!» дейді ақын.
Бұл – ғаламдық өре биігінен айтылған сөз, бұл – қазақ өлеңінің қасиетті беттері. Ұлы Абайдың «Жүректің көзі ашылса, Хақтықтың түсер сәулесі», дейтіні осындайдан шығар!
Көрнекті ақын, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, «Құрмет», «Парасат», І, ІІІ дәрежелі «Барыс» ордендерінің иегері, Алматы қаласы және Алматы облысының құрметті азаматы Нұрлан Мырқасымұлы шығармашылығы, қайраткерлігі туралы айтылар сөз аз емес. Оның ондаған драмалық шығармалары республика театрларында үздіксіз қойылып келеді.
Оразалин шығармашылығы мен қайраткерлік қарымының жарқырап көзге түскен тұсы – Тәуелсіздік кезеңі. Ақын үшін бұл уақыт – жалаң ұран емес, құрандай қасиетті ұғымдарды жан-жүрегімен арқалаған сынның, халық тағдыры таразыға түскен тарихи жауапкершілік белесі болды. Реті келген соң, үлкеніміз де, кішіміз де іштей мойындаған бір шындықты айтқым келеді. Нұрлан Оразалин – қос ғасыр тоғысындағы тарихи катаклизмдер мен өтпелі дәуірдің сын-сағаттары шыңдаған көрнекті ақын, қарымды қайраткер, осы кезеңдегі қазақ қоғамына есімі барынша кең танылған тұлға. Бұл – уақыт дәлелдеген шындық.
Мен бұл сөзді дарынды ақынның, қайраткер басшының әрі қызметтес, әрі шығармашылық ұстанымы жарасқан қаламдас інісі ретінде айтып отырмын. Өйткені біз осы жылдарда төраға Оразалинмен қарашаңырақ қаламгерлер ұйымының ыстығын да, суығын да қатар жүріп бірге көрдік. Жасыратыны жоқ, тұрлаулы тарихтық еншісіне айналып бара жатқан қасиетті төріміздің Оразалин тізгінін ұстаған жиырма екі жылы оңай болған жоқ. Нұрлан ағамыздың осыған дейінгі үлкен өмір мектебінен өткені, Жоғарғы Кеңес пен Сенаттың депутаты болғаны, «Егемен Қазақстан» газетін басқарып, ұзақ жыл Жазушылар одағы тізгінін ұстағаны, Мәскеу, Ыстанбұл, Вашингтон, Бейжің секілді әлем әдебиетінің ордалы төрлерімен байланыс орнатып, біраз халықаралық ұйымдарды басқарғаны қаламгерлер тұғырнамасының оң жолға түсуіне де, тұлғаның ұлт руханиятының алдыңғы легінен көрінуіне де көп септігін тигізді. Ақындармен – ақынша, әкімдермен әкімше сөйлесу дейтін үлкен өнер екенін де осы жылдарда сезіндік. Сезінгендіктен... Берік Шаханов, Иранбек Оразбаев, Смағұл Елубай, Сұлтанәлі Балғабаев, Талаптан Ахметжан, Жұмабай Шаштайұлы, Маралтай Ыбыраев, Жанарбек Әшімжан, Тұрысбек Сәукетаев секілді әріптестері төраға айналасына топтасып, ұйым мәртебесін биіктету үшін тас-түйін жұмыс жүргіздік.
Қысқасы, сол береке, сол бірліктің арқасында тығырыққа тірелген ұйым бірте-бірте қайта біртұтастанды, қолды болған ғимараттары мен басылымдары одақтың өз иелігіне оралды...
Мінбердегі шешілер шешендігін, топ бастар көсемдігін, қайраткерлік қырлары туралы таратып айтсақ, сөзді ұзартып алармыз...
...Нұрлан Оразалин ағамыз жетпіске толған мерейлі тойында: «...Аспантаудан күз ауса... қар бораған, Ақ толқыны аптыққан Арман алаң... сол толқындар сыйлаған саған арна, Арғымағың алқынбай аламанда, Мәресінен көмбенің қиып өтіп, Рухыңды тағы да биік етіп, Жанарынан жас парлап барады әні, Жалқын сәуле жалт етіп қарағаны... Арғымағың жазады жыр қанатын, Солай енді бұл өмір, Нұрлан ақын! Аспан таудан күз ауса...» деп толғаппын...
Содан бері де жеті-сегіз жылдың ақшаңқан жазы мен алтын күзі өтті... Мен көштің бетін Сарыарқаға бұрып, Астанаға келдім. Ағамыз Алатауына арқасын сүйеп, Алматы дейтін Алаштың ұлы қаласында тұрып жатыр. Өмір... Қоғам... Заман... Ел туралы тереңнен толғар бетті сөзі мен текті мінезінен жаңылмайтын ой-толғауларын жиі оқимын. «Биіктік», «Кеңістік» дейтін қоғам, әдебиет, өнер, тұлғалар хақындағы екі бірдей мақалалар кітабы оқырман қолына тиді. Сәйгүлік жыры да бабында. «Күретамыр», «Жоғалған жұмақ», «Хақ тынысы» дейтін үш өлеңдер жинағы – тұяғымен жер тарпыған үш бірдей қанатты тұлпар-пырағы, бұйырса, оқырманына жол тартқалы тұр.
Тамырын тереңнен тартар тағдырлы жырды Тәңірі қолдасын дегім келеді сөз соңында.
Ғалым ЖАЙЛЫБАЙ,
Абай атындағы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты
