Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
«Бұл жерде ең басты түйткіл – оның саз жерге шаншылғанында» деді Нұғыман еш тосылмастан. – Әңгіме Қазығұрт жақта болған оқиға туралы ғой. Ол жақта топырақта тұз, сор жоқ. Қара топырақ та емес, кәдімгі сары топырақ. Бастаулардың айналасы сазды жер болып келеді. Арықтардың бойына тал, терек, жиде жақсы өседі. Соның бәрін шыбық шаншып-ақ өсіре береді. Ал енді теріс шаншыған шыбық өсе ме деген сұрағыңа маман есебінде тәптіштеңкіреп жауап берейін. Өзегі кеппей тұрғанда шаншыса, ол сөзсіз өседі. Биылғы жылы көктеген жас өркен күзге қарай сүректенеді. Сүректенгеннен кейін оның бойында ұйықтап жатқан бүршіктер болады. Орыстар «спящие почки» дейді. Сол ұйықтап жатқан бүршіктерге ылғал жетсе болды, сабақ пен тамыр өсіп шығады».
Әрине, «Теріс ағаш» – істеп жүрген ісі қиғаш, болмысы қалыпқа сыя бермейтін адам туралы әңгіме. Нұғыман да: «Орыстардың деревнядағы қарапайым адамдар туралы жақсы шығармалары бар. Көп жағдайда сондай адамдардың ішкі жан дүниесін біле бермейміз. Бәрін бір қалыпқа салып алып, атойлап жүре береміз», деді. Биологияны зерттейтін ғалымның әдебиетті осылай жанашырлықпен талдап отырғанына біз де разы болдық. Сонымен:
«Бiр күнi Еркебай көкемнiң бiзден бiр-екi жас кiшi баласы – үрпек сары Әнтай солқылдақ жас шыбықты ат қып мiнiп, тоғайға қарай «құйындатып» келе жатып, Боранбай баронға қарсы кездесiп қалады. Барон оны саусағымен ымдап өзiне қарай шақырады да, тапырақтап жетiп барған «батырдың» бұтының арасындағы «атын» жұлып алады.
– Әй, ақымақ, – дейдi Әнтайға қарап. – Обал емес пе? Бұл да өзiңдей бала ғой...
Сосын ол саздау жерге әлгi шыбықты тiк шаншып қоя салды. Әнтай қу оның шыбықты ұш жағынан терiс қадағанын байқап қалып:
– Барон көке, бұл бәрiбiр өспейдi, – деді. – Өйткенi сiз оны дұрыс шаншыған жоқсыз!
Боранбай барон артына бұрылып қараса, шынында да, жас шыбықты терiс қадап қойған екен. Бiрақ ол өзiн мазақ еткiсi келiп, көздерi ұшқын атып тұрған үрпек сары балаға қарап:
– Өсе-дi! – деді даусын созып. – Барон қадаған шыбық өспеуi мүмкiн емес!
Расында да, сол шыбық кейiн жетiлiп, өсiп кеттi. Басқа ағаштарға қарағанда бас жағы жуандау, биiк қара ағаш болды. Сол қара ағаш қазiр жапырақ жайған кезде тоғай жақтан келе жатқан Боранбай баронның бұйра шашындай дөңгеленiп көрiнiп тұрады. Жол жиегiнде өскендiктен, отын кесуге барғандар оған атын, есегiн байлап кетедi. Балалар да оның бұтағына өрмелеп шығып жүредi. Өйткенi сол бiр қара ағашқа құстар көп ұя салады…»
Нұрғалидің осы әңгімесін қайта оқығанымызда, ағаш отырғызуға болатын тағы бір маусым жақындап қалғаны есімізге түсті. Ағаш көшеттерін суық түссе үсіп кетеді деп қорықпай, бойында шырын тоқтағанда батыл түрде отырғызу керек екен. Әйтпесе жапырақтар түгел түсіп болатын қара күз нағыз ағаш егетін кез екенін ұмыта береміз. Мамандар қара күзде еккен жеміс ағаштары суыққа төзімді болып өседі деседі. Ал Нұрғалидың «Теріс ағашына» келсек, ол оның жас күнінде жазған уақыт бедеріндегі өшпес қолтаңбасы. Жазушы өзі де басы дөңгеленіп өскен теріс ағашқа қарап тұрып: «Бәлкім Боранбай бароннан қалған бір белгi сол шығар», депті. Мейлі, кім болсаң да жеріңді көркейтіп, еліңді марқайтудан асқан бақыт бар ма?
