Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
– Роза ханым, жалпы Бурабайда қандай зерттеулер жүргізілді? Өңір экологиясына қатысты қандай мәселелер бар?
– 2018–2020 жылдары, сондай-ақ биылғы жылы «Бурабай» ұлттық паркінде экожүйесін кешенді бағалау, оның ішінде рекреация мен туризмнің әсерін зерделеу бойынша ғылыми зерттеулер жүргіздік. Экологиялық мүмкіндіктерін, табиғи-ресурстық әлеуетін, экологиялық, демографиялық жағдайды бағалау арқылы өзін-өзі реттеу қабілеті қарастырылды. Соның нәтижесінде, рекреация мен туризмнің әсер ету қаупін азайтуға қатысты ғылыми негізделген ұсыныстар жасалды.
Биыл мониторингтік зерттеу арқылы Ұлттық парктің экологиялық жүйесіне орасан зор салмақ түсіп жатқанына көз жеткіздік. Айталық, Бөлектау тауына, Абылай хан алаңына, Иманай бұлағына туристердің көптігінен түсетін рекреациялық жүктеме гектарына шаққанда тиісті межеден 9 есе жоғары. Яғни жергілікті экожүйе одан әрі бүлінбеуі үшін нақты шара қабылдау қажет.
– Рекреациялық жүктеменің шектен тыс көптігі экожүйеге қаншалықты теріс әсер етеді? Сіздіңше, туристер ағынын шектеу қажет пе?
– Алдымен рекреанттардың, адамдардың табиғатқа әсері жөнінде айтайын. Адам аяғы көп болса, таулардың, шоқылардың беткейіндегі табиғи топырағы тапталып, беткі қабаты аршылып, жалаңаштанады. Ондай жерлер желге төтеп бере алмай, эрозияға ұшырайды, жаңбырға шайылып кетеді. Топырағына зиян келген соң, тау беткейлеріндегі ағаштардың тамыры ашылып қалады. Қарапайым тілмен айтқанда, адамдардың тым көптігі, аяусыз таптауы тау-тастың табиғатына үлкен зиян келтіріп жатыр.
Қазір туристер арасында танымал географиялық нысандарға қауіп төніп тұр. Табиғатты қорғау, экологиялық, әлеуметтік мүдделер арасында теңгерім сақтау керек.
– Адамдар шектен тыс көп екенін түсіндік. Ал автокөліктер Бурабайдың экожүйесіне қалай әсер етіп жатыр?
– Зерттеу бойынша, орта есеппен бір көлік жыл сайын атмосферадан 4 тоннадан астам оттегін сіңіреді. Шамамен 800 кило көміртегі тотығын, 40 кило азот оксидін, 200 килоға жуық әртүрлі көмірсутектерді шығарады. «Бурабай» ұлттық паркіне биыл 10 айда бақылау-өткізу бекеті арқылы 210 мыңнан астам көлік келді. Бұл күн сайын 700-ге жуық автокөлік кіреді деген сөз.
Ал Ұлттық парк аумағында 250 көлікке ғана арналған автотұрақ бар, демек қалған 450 көлік рұқсат етілмеген жерге тоқтайды. Сөйтіп күн сайын 450 көліктің дөңгелегі топырақты таптайды, беткі қабатын қопарады. Яғни көліктер Бурабайдың экожүйесіне орасан зор теріс әсерін тигізіп жатыр.
– Шетелдердегі ұлттық парктердің тәжірибесін зерттеп көрдіңіздер ме?
– Мұндай мәселелер әр елде әртүрлі жолмен шешіледі. Айталық, АҚШ-тағы Йеллоустоун ұлттық паркінде нақты аймақтарға бару үшін квота енгізілген. Перудегі Мачу-Пикчуге баратындар да билетке алдын-ала брон жасап, содан кейін ғана тиісті уақытында барады. Галапагос аралдарының кей жерлері нақты бір мерзімге уақытша жабылып, сол уақытта экожүйенің қалпына келуіне жағдай жасайды.
Бурабайға да осындай шектеулер енгізіп, табиғаттың тыныстап алуына мүмкіндік беру қажет. Мысалы, кейбір туристер көп бармайтын маршруттарда қозғалысты уақытша тоқтатып қоюға болады.
– Қалай ойлайсыз, жаз кезінде, туристер көбейген уақытта Ұлттық паркке кіретін автокөліктерге тарифтің өскені мен экожүйені сақтаудың арасында байланыс бар ма?
– Иә, тарифтің өскені тиімді шешім. Экономикалық шешімдер көлік тасқынын азайтуға әсер етеді. Оған қоса қаржыны инфрақұрылымды дамытуға, табиғат қорғау шараларын қолдауға жұмсауға болады.
АҚШ, Норвегия, басқа де шет мемлекеттердің тәжірибесіне қарасаңыз, олар Ұлттық парктерге автокөліктерді кіргізбейді. Туристерді арнайы көлікпен кіргізуді жолға қойған. Бұл ауаны көлік түтінімен ластамауға, экожүйені бүлдірмеуге жақсы.
– Жалпы, туристердің экологиялық мәдениеті қандай деңгейде? Бурабайға келушілерге қандай кеңес берер едіңіз?
– Экологиялық мәдениетті сақтамасақ, табиғатты сақтай алмаймыз. Адамдар соны терең түсінуі керек. Ол үшін ерекше қорғалатын аумақтағы тиісті ережені қатаң сақтағаны жөн. Бұл ереже бәріне ортақ.
Туристерді тәрбиелеу керек. Мәселен, Аустралияда адамдарға туризм мәдениетін үйрететін бағдарламалар мен экотурлар бар. Жапонияда Ұлттық парк ережелерін түсіндіретін жарнамалық науқандар, волонтерлік жобалар бар.
– Бурабайдың табиғатын зерттеп жүрген ғалым ретінде жан-жануарлар мен өсімдік әлемін сақтау үшін нақты қандай шаралар ұсынасыз?
– Біріншіден, туристік нысандардың рекреациялық өлшемін сақтау қажет. Адамдардың шектен тыс көптігі табиғаттың өкпесін қысып тастайды. Жұмбақтастың айналасын қоршау керек. Адамдардың мініп-түсіп жүргені дұрыс емес. Топырақ пен өсімдік қабатын адам аяғы таптап, бүлдірмеуі үшін туристік соқпақтарға ағаш жол төсеу керек. Туристік нысандарды дәретханалармен, қоқыс жәшіктерімен қамтамасыз ету қажет.
Жаңадан ештеңе ойлап табудың қажеті жоқ. Шетелдердің тәжірибесінен көріп отырғанымыздай, келушілердің санын шектеу, экологиялық инфрақұрылымды дамыту, табиғат қорғау шаралары Ұлттық парктерді сақтауға, туризмді дамытуға ықпал етеді. Табиғатты сақтай отырып, экологиялық туризмді дамытамыз десек, солардан үлгі алу қажет.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Абзал МАҚАШ,
«Еgemen Qazaqstan»
