Ұзақ жылдар Түркістан қаласының бас дәрігері болған Кеңесбек ақсақалмен таныстырған – осы әулеттің бір мүшесі, Кеңесбек қарттың інісі, атақты сәулетші Саматбек Тәженұлы. Ал Саматбекпен тарихи «Хан Ордалы Сарайшық» кесенесін көруге келген кезінде танысқан едім. Ол Атырау облысының бас сәулетшісі еді. 1999 жылы «Қазақстан мұнайына 100 жыл» мереке күніне орай кесенені аяқтауға жанталасып жатқан болатынбыз. Таныстығымыз жалғасып, Махамбет ақынның 200 жылдығына арналған «Исатай-Махамбет» алаңының жобасын бірге жасадық.
Жоңғарға қарсы соғыстың батыры, мүрдесі Қаратау етегіндегі төбенің басында қалған Тоқтамыс бабамызға ескерткіш орнатуға ниеттеніп, Саматбек екеуміз кесене орнату жобасына кірістік. Әуелі Тоқтамыс батыр мәңгілікке дамылдаған төбені көру мақсатында Астанадан Жаңақорғанға аттанып, жолшыбай Саматбектің Түркістандағы ағасы Кеңесбектің үйіне түстік. Үйдегі әңгімеміз көбіне салынатын кесене төңірегінде өрбіді. Кеңесбек аға орынды сұрақтарымен, ұсыныстарымен әңгімеге араласып отырды. «Жаңақорған емханасының демалыс үйіне «Тоқтамыс» атын беріп, батыр атын сақтап қалған жергілікті жұрт туралы жақсы пікірлері қазақ халқы тектілігінің дәлеліндей көрініп еді. Келесі күні Кеңесбек ақсақал бізге батасын беріп, жұмысымызға сәттілік тілеп жолға шығарып салды. Аға батасы қабыл болып, «Тоқтамыс батыр» кесенесі ел назарын аударарлықтай бірегей сәулет ескерткішіне айналған-ды.
Сәулет өнерінің бүге-шігесіне дейін баяндаған Кеңесбек ақсақалдан: «сіз де құрылысшымысыз?» деп сұрадым. Сөйтсем, ол кісі дәрігер болып шықты. Дәрігер болғанда да ғылыми еңбектері кеңес одағы Ғылым академиясының басылымдарында жарық көрген, операция жасау тәжірибесін басқа елдегілер іс жүзінде қолданып жүрген дәрігер екен. Оның медицина саласындағы ғылыми жаңалықтары мен жетістіктері кеңестік кеңістіктегі аталған сала мамандарына әйгілі көрінеді.
«Тоқтамыс» демалыс үйі демекші, осы арада марқұм Амангелді Абдуллаев туралы да бір-екі ауыз сөз қосудың орайы келіп тұрғаны. Амангелді ұзақ жылдар бойы Жаңақорғандағы шипажай жұмысын жолға қойып, одаққа танымал еткен маман, басшы тұлға. Ел егемендік алып, Қазақ елінің байлығы талан-таражға түсіп жатқанда, бар малын салып, қарыз алып, шипажайды сақтап қалған азамат екен. Тоқтамыс батырға кесене тұрғызу кезінде іскер азамат қолдау көрсетіп, қолға алған шаруамыздың сәтімен жүзеге асуына үлкен септігін тигізді. Амангелді ақсақал «Тоқтамыс» демалыс үйінің бір бөлмесін босатып беріп: «Осы орын қашан келсең де сенікі», деп қолдау бітірген-ді.
Кесене құрылысы аяқталуға жақын қалған кезі болатын. Есік қағылды. «Кіре бер, есік ашық» деймін. Қарасам, кіріп келе жатқан Кеңесбек ақсақал. Қасындағы жігіттің қолындағы қалтада үйітілген бір қойдың еті. Сонау Түркістаннан, жарықтық-ай, сексеннен асқан шағында 100 шақырым жолды артқа тастап келіп тұр.
«Саматбек екеуіңді батамды беріп жолға шығарып салып едім, енді ескерткішті өз көзіммен көруге келдім», дейді.
Саматбектің ағасымен, бауырларымен таныса келе тегі мықты әулет екеніне көзім жетті. Жаны жәннатта болғыр Тәжен ақсақалдың ұлдары шетінен дарынды да талантты. Олар бойындағы өнерлерін шетінен елім деп, қазағым деп ұлтының мерейін өсіруге арнаған.
Тәжен перзенттерінің үлкені Кеңесбектің дәрігерлік мамандығынан басқа да өнерде үлесі бар екен. Әкесі туралы мемуарлық жанрда жазылған «Тегіне тартып туған ер» атты кітабы – кәнігі жазушылар еңбегінен кем түспейтін шығарма. Тілі соншалық жатық, сөзі ұғымды. Мамандығы дәрігер болғанымен, жаны жазушы. Дәрігер – адам тәнінің инженері, жазушы – адам жанының инженері емес пе. Осылайша, Кеңесбек қажы мамандығымен қоса «адам жанының инженері» атағын да абыроймен атқарыпты. Ол қазақ қаламгерлерінің елең еткізер бір шығармасы туралы құлағы шалса, іздеп жүріп оқитындардың бірі-тұғын.
Тәжен әулеті, оның балалары туралы ой қозғағанда Кеңесбектен кейінгі «Мен де ерекше жаратылған тұлғамын» деп, кез келген қазақпен бой теңестіре алатын інісі Әнуарбек Тәженұлының да орны бөлек. Елім деп еңбек еткен азаматтардың ішінде рухани үндес болғаным, еңбегін көбірек қызықтаған кісім де осы – Әнуарбек. Мамандығы – орыс тілінің мұғалімі. Шығармашылық адамы. Ол Ахмет Ясауи бабамыздың, барша адамзатты имандылыққа шақырар еңбегіне айналған хадистерін түпнұсқасынан шағатай тілінен тікелей қазақшаға аударған. Осы аудармаға кезінде Әнекеңнің өтінішімен пікір жазған едік. «Мен – Құл Қожа Ахмет, алпыс үште кірдім жерге» атты мақаламды зерделеу еңбегім еді деп те айтуға болар. Әнуарбектің «Диуани хикметі» де, біздің мақаламыз да орыс, ағылшын тілдеріне аударылып, соңғысы Лондонда жеке кітап болып жарық көрді.
Тәженнің үшінші ұлы Маратбекпен танысуды Алла нәсіп еткен жоқ, ертеректе бақиға озыпты. Есесіне оның ұлы Нұрланды, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты сәулетші Нұрлан Маратбекұлын жақсы білемін. Еліміздің сәулет өнері саласына қосқан үлесі қомақты.
Ал атақты сәулетші Саматбек Тәженұлы – Астанадағы «Қазақ елі» монументі, Астана әуежайы жолындағы «Алтын қанатты» тұлпарлар, Нәрікбаев заң университеті мен Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы ғимараттары, көптеген облыс, аудан орталықтарындағы кешендерде ерекше қолтаңбасы бар елімізге аты белгілі тұлға. Бас қаланың сәулетін төрткүл дүниеге таныту барысында тынымсыз еңбек етіп келеді. Дүниежүзілік Сәулет академиясының академигі.
Ал Тәжен ақсақалдың кенжесі Еркінбекті ерекше дарынды, алдына қойған мақсатына жетпей тынбайтын қайсар мінезді, батыр жаратылған жан деп бағалаймын. Оның соңғы бес жыл бойы «Қазақтың киіз үйі» атты жобамен айналысқандағы кездескен кедергілерге мойымай, жігерлене кіріскен әрекетіне осындай баға лайық.
Ата-бабамыздың сан мыңдаған жыл баспанасы болған, хан ордасы да сол, шаруаның қарашаңырағы да сол – киіз үй тағдыры қатты толғандыратын мәселе еді. Сондай толғаныс нәтижесінде біздің «Қазақтың киіз үйі» атты этнографиялық зерттеу еңбегіміз жарық көрді.
Халқымыздың көшпелі өмір сүру үрдісінен қол үзген уақытында, әлем халықтарының мәдениеті мен ұлттық болмысын, тілі менен ділін жаһандану үрдісі қусырып келе жатқан заманда Еркінбек Тәженұлы ата-бабасының киіз үйіне қамқорлық жасауды басты міндеті санайды. Бұл жобамен айналысқан бес жылда Еркінбек жылжымалы, жиналмалы киіз үйдің ондаған нобайын жасады.
Кеңесбек ақсақалды туғанымдай жақсы көріп кетуімнің, оның әулетіне деген сыйластығымның себебін жақында тапқандай болдым. Оның «Тегіне тартып туған ер» кітабындағы ойлар менің таным-түсінігіммен астарласып жатқандай.
«Ат басын бұрғанша ай өтеді, айналып келгенше жыл өтеді». Сөйтіп жүріп қамшының сабындай қысқа ғұмырың өтеді дейді халқымыз. Ұлы уақыт көшімен ілесіп біз де өтерміз, кетерміз. Қазақ елінің ертеңгі болашағын қолдарымен жасап, әлемнің алдыңғы қатарлы елдері қатарына қосатын ұрпақ – біздің балаларымыз, немере-шөберелеріміз болмақ. Тегінен нәр алғанның теріс кеткені болып көрген емес. Ата-бабасының жақсылы-жаманды өмір жолын тәлім алсын деп ұсындым. Бір Алланың жебеуімен өмір бойы жасаған еңбегіміздің жемісін жейтін артымызда қалдырған ұрпағымыз саналы болғай. Жер бетінде қалған соқпағымыз жаңғыра бергей! Иә, жанымдай жақсы көретін бауырларым, перзенттерім, өмірдің сәні де, рахаты да дін жолы, намаз оқу, ораза тұту, зекет беру, кәлимаға тіл келтіру, бұйырса қажылыққа барып келу. Қысқа ғұмырдың мәні осы екен ғой». Талайға өнеге боларлық тұжырым.
Содан бері де он жыл өтіпті. Біз енді тоқсанға аяқ басыппыз. Қазақ халқы текті халық дейміз. Бұл жалған тірлікте болып жататын өтірік пен өсекті де, қарақшылық пен алармандықты да, озбырлық пен парақорлықты да ұмыттырып, «елім менің, жерім менің» деп, еліңді сәл алысқа кетсең сағындыратын, әулиелерін еске алып табындыратын осындай тұлғалардың іс-әрекеттері болса керек.
Сайын НАЗАРБЕКҰЛЫ,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
