Бұл туралы биылғы ақпан айында Сенатта «Демографиялық өсу – ұлттың стратегиялық артықшылықтарының негізі» тақырыбында өткізілген Үкімет сағатында да айтылып, Үкіметке тиісті ұсыным жолданған. Премьер-министр Олжас Бектенов сенаторларға қайтарған ресми жауабында Ұлттық экономика министрлігі орталық мемлекеттік органдардың функцияларына жүргізген талдау қорытындысы бойынша жаңа мемлекеттік орган құрып, мемлекеттік қызметшілер санын ұлғайту арқылы мемлекеттік бюджетке жүктеме түсіру орынсыз деп санайтынын мәлімдеді. Қосымша ведомство құру Мемлекеттік басқаруды дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасында көзделген мемлекеттік аппаратты оңтайландыру бағытына да сәйкес келмейді.
Анығында, еліміз тәуелсіздік алған жылдары қалыптасқан қолайсыз демографиялық жағдайға және шет елдерден атажұртқа бет алған қандастардың ұлы көшін қабылдауға байланысты Президенттің 1997 жылғы 8 желтоқсандағы Жарлығымен Көші-қон және демография агенттігі құрылған болатын. Ол кезде халқымыздың саны 16 млн адам, ал еліміздегі орташа өмір сүру ұзақтығы 64 жас еді. Аталған агенттік 2006 жылға дейін жұмыс істеген.
Елімізге 1 млн-нан астам қандастың көшіп келгендігі, денсаулық сақтау саласын дамытуға, соның ішінде ана мен баланы қолдауға арналған жүйелі іс-шаралар қолданылғандығы бала туу мен орташа өмір сүру ұзақтығы көрсеткіштерінің өсуіне оң әсерін тигізді. Бүгінде табысына қарамастан, барлық отбасыға бала тууға, 1,5 жасқа дейінгі бала күтімі бойынша жұмыс істемейтін әйелдерге, мүгедектігі бар балаларды тәрбиелеуге, 18 жасқа толмаған 4 және одан көп баласы бар отбасыларға, көпбалалы аналарға мемлекеттік қолдау көрсетіледі. Өмірде қиын жағдайға тап болған отбасыларға қосымша атаулы әлеуметтік көмек тағайындалады. Қазір әрбір бесінші отандық отбасы мемлекеттік қолдау алып отыр. Осындай кешенді іс-шаралардың нәтижесінде, еліміздегі демографиялық жағдай едәуір жақсарды. Халқымыздың саны 20 млн адамнан, орташа өмір сүру ұзақтығы 75 жастан асты. Отандастарымыздың орташа жасы – 32,1 жас. Халқымыздың үштен бірі – балалар, 58 пайызы – еңбекке қабілетті азаматтар, 11 пайызы – қарт адамдар.
Үкімет Сенат депутаттарының ұсынымына орай жүргізген халықаралық тәжірибені талдау қорытындысы демография мәселелерімен әлем елдерінде әртүрлі мемлекеттік органдар айналысатынын көрсетті. Оңтүстік Корея, Қытай Халық Республикасы сияқты бала туу деңгейі төмен елдерде демографиялық жағдайға денсаулық сақтау министрлігі жауапты, Ресей Федерациясы, Украина сынды посткеңестік, сондай-ақ Польша, Словакия елдерінде, Шығыс Еуропа мемлекеттерінде демографиялық даму әлеуметтік мәселелермен айналысатын мемлекеттік органдарға жүктелген. Біздің елде бұл саладағы әртүрлі функциялар бес мемлекеттік органға – Ұлттық экономика министрлігіне, Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросына, Денсаулық сақтау министрлігіне, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне, Ішкі істер министрлігіне бөліп берілген. Олардың осы бағыттағы жұмыстарын Ұлттық экономика министрлігі үйлестіреді.
Халқымыздың саны жылдан-жылға көбейіп келе жатқаны көңіл көншіткенімен, демография саласында ойландыратын да, толғандыратын да мәселелер бар. Мәселен, демографиялық болжамға сәйкес егер елімізде қазіргі бала туу деңгейі, көші-қон үрдісі сақталатын болса, онда 2050 жылға қарай оңтүстік өңірлерде халық саны 5,2 млн адамға артып, теріскей өңірлерде 1 млн адамға дейін азаюы ықтимал. Мұндай теңгерімсіздік оңтүстікте жұмыссыздықтың көбеюіне, ал теріскейде жұмыс күшінің тапшылығына әкеліп, қоғамдық тұрақтылық пен ұлттық қауіпсіздікке қатер төндіруі мүмкін.
Әрине, бұл ретте Үкімет қол қусырып қарап отырған жоқ. Азаматттарды жұмыс күші артық өңірлерден жұмыс күші тапшы өңірлерге ерікті қоныс аудару бағдарламасы қабылданып, іске асырыла бастаған 2017 жылдан бері солтүстік, шығыс өңірлерге 57 мыңнан астам адам қоныс аударған. Қоныс аударушыларға материалдық көмек көрсетіліп, қоныс аудару, тұрғын үй жалдау, коммуналдық қызметтерге ақы төлеу шығыстары өтеледі. Осы әлеуметтік жоба жетілдіріліп, биыл қоныс аударушылардың тұрғынжай мәселесін оңтайлы шешу үшін қосымша ақшалай төлем сертификаты енгізілді. Бұған дейін тек демографиялық жағдайы тым күрделі Солтүстік Қазақстан облысында қанатқақты жоба бойынша қоныс аударушыларға арналған тұрғын үйлер салынған болатын. Алайда олардың көбі сапасыз салынып, қоныс аударушылардың орынды ренішін туғызған. Енді тұрғынжай мәселесін қоныс аударушылардың барлығы мемлекет жәрдеміне сүйене отырып, өз қалауларынша шешеді.
Кейінгі жылдары қоныс аударушылар мен қандастарды қабылдау квотасы да көбейтіліп келеді. Биыл 7050 қоныс аударушы, 2433 қандас Үкімет айқындаған өңірлерге орналастырылуға тиіс. Бұл 2023 жылғымен салыстырғанда 554 адамға артық.
Өкінішке қарай, Үкімет қолданып отырған іс-шараларға қарамастан, солтүстік, шығыс өңірлердің демографиялық ахуалы жылдан-жылға нашарлап барады. Әсіресе Солтүстік Қазақстан облысында қалыптасқан жағдай алаңдатарлықтай. Бұл өңірде тұрғындар саны былтыр 4015 адамға азайып, небәрі 530 089 адам қалды. Халқының табиғи өсімі жоқ бірден-бір өңір де – осы облыс. Мұнда өткен жылы дүниеден озғандар саны дүниеге келген сәбилер санынан 359 адамға көп болды. Ал көші-қонның теріс сальдосы – 3 656 адам.
Өткен жылы Шығыс Қазақстан облысы тұрғындарының саны да 3185 адамға азайды. Абай облысында да тұрғындар саны 2 609 адамға кеміді. Қостанай облысы тұрғындарының қатары да 2250 адамға сиреді. Павлодар облысында да халық саны 1011 адамға азайды. Аталған 5 облыста көшіп кеткендердің саны көшіп келгендерден 22 131 адамға көп болды.
Жалпы, былтыр республика бойынша жоспарланған 6,7 мың адамның 6,56 мыңы ғана қоныс аударған. Осы орайда Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі қоныс аударушылар туралы берген ақпардың растығына сену де қиын. Себебі жуырда Бас прокуратура қоныс аудару бағдарламасын іске асыруға бөлінген бюджет қаржысының 1 млрд теңгеден астамы жалған құжаттар жасау арқылы азаматтарды жалған қоныс аудару жолымен жымқырылғанын, теріс пайдаланылғанын әшкереледі. Қоныс аударушылар болып өздерінің туып-өскен өңірлерінде тұрып жатқан адамдар есепке алынған.
Демек еліміздегі демографиялық жағдайды шынайы бағалап, Үкімет деңгейінде дұрыс та пәрменді шаралар қабылдау үшін арнайы ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет. Осы орайда сенаторлардың ұсынымы ескеріліп, биыл жоғары оқу орындарының демография мәселелері бойынша ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуі үшін гранттық қаржыландыру аясында 376 млн теңге қаражат бөлінген. Мысалы, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университетінің ғалымдары қазір «Қазақстан Республикасының солтүстік өңірлеріндегі демографиялық және көші-қон үдерістерін зерттеу: іргелі факторларды анықтау, талдау және оларды реттеу әдістерін әзірлеу» тақырыбында зерттеу жүргізіп жатыр. Сондай-ақ биыл Президент жанындағы Қазақстандық стратегиялық зерттеулер институты солтүстік және шығыс өңірлерде өзінің филиалдарын ашты. Бұл да – құптарлық қадам.
Шынтуайтында, демография мәселелері жөніндегі арнайы мемлекеттік органды құру-құрмау мәселесі де тиісті ғылыми зерттеулер негізінде шешілуге тиіс.
